Psiko-Sosyal Rehabilitasyonun Tanımı ve Kapsamı

Psiko-sosyal (psikiyatrik) rehabilitasyon, ruhsal rahatsızlığa bağlı yeti yitimi bulunan kişilere, kendi çevreleri içinde kendilerinden beklenen rollere uyum sağlamaları için gereken yardım ve becerileri kazandırarak işlevsellik ve yaşam kalitelerini iyileştirmek üzere tasarlanmış çok çeşitli girişimlerdir.

Rehabilitasyon kavramı, genel anlamda kişinin zayıflayan, azalan işlevlerinin veya yetilerinin yeniden tesis edilmesidir. 

Psikososyal rehabilitasyonun amaçları şu şekilde sıralanabilir:
• Hastalığın yol açtığı bozukluk ve yeti kaybı oranının azaltılmasını sağlamak,
• Hastanın sosyal rolünü yerine getirmesi için var olan becerilerinin geliştirmesini
sağlamak,
• Yetenek, beceri ve kapasitelerini güçlendirmek,
• Hastanın sosyal, psikolojik uyumunu kolaylaştırmak,
• Bireysel bağımsızlığını artırmak,
• Daha ileri bozulma ve yeti kayıplarını önlemek,
• Hastanın bireysel sorumluluğunu artırmak,
• Hastada iyileşme (iyi oluş) duygusunu geliştirmek,
• Aile, arkadaş gibi destek grubu üzerindeki zorlanmayı azaltmak

Etkili bir psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetinin özellikleri aşağıda sıralanmaktadır:
• Rehabilitasyon, hastanın ilaç tedavisine destek olarak en kısa süre içinde başlamalıdır ve hastanın kendi rızası ile olmalıdır.
• Aile ile iş birliği içinde sürdürülmelidir. Aileden sürekli bilgiler alınarak, hastayı
daha iyi tanımak, ailenin desteğini ve katılımını sağlamak şarttır.
• Hastanın kendisini ve kaygılarını ifade etmesine olanak sağlanmalıdır.
• Bireyin mevcut özellikleri göz önünde bulundurulmalıdır. Yapamayacağı konularda üstüne giderek kendini yetersiz hissetmesi daha kötü sonuçlar doğurur.
• Doğru hedefler konulmalıdır. Hastalığın ne evrede olduğu ve ne kadar ilerleme
kaydedilebileceği konusunda açık ve net olunmalıdır.
• Rehabilitasyon süresi hastada kaygı, endişe gibi farklı sorunlar yaratmamalıdır.
Mevcut problemleri en aza indirgemeye yönelik olmalıdır.
• Rehabilitasyon günlük yaşamı etkilemeyecek şekilde sürdürülmelidir. Hasta rehabilitasyon programı için sosyal çevresinden ve sahip olduğu sorumluluklardan
soyutlanmamalıdır.
• Rehabilitasyonun sürekliliği sağlanmalıdır. Hastaya ilaç tedavisine göstermesi gereken süreklilik ve özeni, rehabilitasyonda da sürdürmesi gerektiği aşılanmalıdır

Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetlerinin ilkeleri ve değerleri aşağıda sıralanmıştır:
• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmeti sunan uygulamacılar, umut beslerler ve saygı duyarlar, herkesin öğrenme ve gelişme kapasitesi olduğu inancına sahiptirler.
• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmeti sunan uygulamacılar, iyileşmede kültürün ve kültürel çeşitliliğin merkezî role sahip olduğunu kabul ederler. Destek alan bireyler için tüm hizmetlerin kültürel olarak anlamlı olmasını sağlamaya çalışırlar.
• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmeti sunan uygulamacılar, destek alan kişilerin belirlediği kişilerle bilgilendirme ve verilen kararları paylaşma yoluyla iş birliği yaparlar.
• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetleri, destek alan bireylerin güçlü yanları ve yetileri üzerine inşa edilir.
• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetleri, birey merkezlidir; bireylerin farklı ihtiyaçlarına karşılık gelecek biçimde düzenlenir ve onların değerleri, umutları ve amaçlarıyla uyumludur.
• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetleri, iyileşme sürecindeki bireylerin vatandaşlık haklarını kullanabilecekleri, sorumluluklarını yerine getirebilecekleri, fırsatları keşfedebilecekleri şekilde yaşadıkları toplumla tam anlamıyla bütünleşmelerini sağlamalıdır.
• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetleri, kendi yaşamını yönetme gücünü ve kişisel gücü geliştirmeye çalışır. Tüm bireyler aldıkları hizmet türünü belirlemek de dahil olmak üzere, kendi kararlarını alma hakkına sahiptirler.
• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetleri, aile üyelerini, akran destek gruplarını, bireysel ve kendine yardım gruplarını harekete geçirerek kişisel destek ağlarının gelişimini kolaylaştırmaya çalışır.
• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetleri, bireylerin yaşamındaki ruhsal, sosyal, mesleki, zihinsel, eğitsel, yaşanılan yer, ekonomik olmak üzere tüm alanlarda nitelik artışı sağlanmasına yardım etmeye çalışır.
• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetleri, bireyselleştirilmiş iyi olma planları geliştirme ve bu planları uygulamaya cesaretlendirme yoluyla bireylerin sağlığını ve iyi oluşunu geliştirir.
• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetleri, bireysel iyileşmeyle uyumlu sonuçlar doğuran, sonuçları kanıtlanmış, umut vaat eden ve yeni gelişen iyi uygulamaları dikkate alır.
• Psiko-sosyal rehabilitasyon programları, destek alanların etkin katılımıyla gerçekleşen, program değerlendirme ve kalite geliştirme uygulamalarını içerir.
• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetleri, bireylerin ihtiyaç duyduğu anlarda kolayca ulaşılabilir olmalıdır. Bu hizmetlerin, diğer psikiyatrik, tıbbî, bütüncül tedavi ve uygulamalarla eşgüdümü sağlanmalı ve bütünleştirilmelidir.

Evde Rehabilitasyon Programı: Bu programlar sıklıkla fizik tedavi, iş-uğraşı tedavisi ve hemşirelik hizmetlerinden oluşur. Bazen konuşma terapisti ve sosyal çalışmacı eşlik eder.

Emeklilik süreci yedi alt evreden geçilerek yaşanılmaktadır:
1. Erken emeklilik öncesi evre: Emekliliğin çok uzak göründüğü, orta yaştaki evredir.
2. Yakın emeklilik öncesi evre: Bu evrede emeklilik fikri ürkütücü görünür. Bu duyguyla kişi emeklilik sonrasını planlamaya çalışır. Uzun molalar, tatiller vererek işle olan bağını azaltmaya başlar. Geçişin son aşaması emeklilik törenidir.
3. Balayı evresi: Kişinin işe bağlı sorumluluklarından kurtulması nedeniyle kendisini özgür hissettiği ve sonrası için hayaller kurduğu dönemdir.
4. Düş kırıklığı evresi: Bu evre emeklinin kendisini boşlukta ve depresif hissettiği evredir. Bu duygular sağlık ve para sorunlarıyla bağlantılı olabilmektedir.
5. Yeniden uyum evresi: Emeklilerin yeniden plan yaptıkları ve plan yapmada yardım arayabildikleri evredir.
6. Denge evresi: Emekli bireyin aslında daha yapabileceği şeylerin olduğunu fark ettiği ve zamanını yeniden planladığı dönemdir. Bu evredeki uyum düzeyini kişilik özellikleri etkilemektedir.
7. Emekli rolünün yok edilmesi: Emeklilik rolü, kişinin ölümü, kronik hastalığın ortaya çıkması, yeni bir kariyere veya işe yönelmesi veya işveren rolüne girmesiyle son bulur.

Yaşlı bireylerde depresyonun ortaya çıkışını kolaylaştıran risk etmenleri, azalmış sosyal ilişkiler ve bağlar, yalnızlık, yas, maddi gelir kaybı, fizyolojik hastalıklar, özgüvende azalma, cinsel güçte azalma, nöron ve nörotransmitter kaybıdır.

Psiko-sosyal bakımda ikinci düzey becerilerde, hasta ve aileyle birlikte çalışma aşaması yer almaktadır. Bu aşama hasta ve ailesinin yaşadıkları stres ile baş etme becerilerini artırmak, duygu, düşüncelerini ifade etmelerine olanak sağlamak ve hastayla terapötik bir ilişki kurmayı içermektedir. Bu terapötik ilişkinin kurulması aile ile güven ilişkisi oluşturmak için çok önemlidir. Hasta ve ailesini bir arada düşünmek ve psiko-sosyal bakıma dahil etmek bu müdahaleler için önemlidir. Bu amaçla öncelikle hastanın ve ailesinin kullandıkları baş etme yöntemleri tanımlanmalı ve uyuma dönük etkili baş etme yollarını kullanmaları öğretilmelidir.

Psiko-sosyal rehabilitasyonunun çerçevesi aşağıdaki merceklere sahiptir:
• İyileşme merceği
• Etik merceği
• Deneysel mercek
• Kavramsal mercek
• Çevresel mercek
• Güçlendirme merceği
• Ekonomi merceği
• Hizmet merceği
• Kültür ve dil merceği
• İlişki merceği

Çeşitlilik Merceği, etnik yapı, kültür, cinsiyet, yaş ve dile dair farklılıkların ruhsal bozukluğun ve bozukluğun neden olduğu zorlanmanın oluşumunu ve azalmasını nasıl etkilediğini inceler. 

Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmet uygulamaları; beceri eğitimi, aile psikoeğitimi, uğraşı terapisi, bilişsel rehabilitasyon, kendine yardım gruplarıdır.

Uğraşı terapisinin amaçları:
1. Danışanların günlük yaşamlarını sürdürmede ihtiyaç duyduğu etkinlikleri öğrenmesine veya yeniden öğrenmesine yardımcı olmak,
2. Danışanların engel durumlarına uyum sağlamalarına yardımcı olmak,
3. Sosyal yaşama daha fazla katılımı sağlamak için danışanların çevreye uyum sağlamasına yardımcı olmak,
4. Danışanların iyileşme hissini artıracak biçimde bir şeylerle meşgul olmalarını sağlamak,
5. Travmaya ve hastalığa karşı önleyici çalışmalar yapmak ve böylece sağlık ve iyiliği tesis etmek

Kendine yardım grupları; obezite grupları, kanser grupları, adsız alkolikler grubu, sigara bırakma grupları bu hizmetlere örnektir. 

Kendine yardım gruplarının terapötik etkileri:
• Grup bütünleşmesi 
• Evrensellik
• Umut aşılanır, güçlenir.
• Çocukluk dönemi aile yaşantılarının düzeltici biçimde yinelenmesi: Aidiyet geliştirilen “grup ailesi” içinde üye dürüst, samimi dönütler alır ve kişisel gerçekliğini sınar.
• Taklit davranış
• Entelektüel gelişim
• Duygusal boşalım

Ülkemizde rehabilitasyon çalışmaları ilk olarak 1930’lu yıllarda, Mazhar Osman döneminde başlamıştır.

1960’lı yıllarda Faruk Bayülgen döneminde rehabilitasyonla ilgili önemli gelişmeler olmuştur. 

1960’lı yıllarda Faruk Bayülgen döneminde rehabilitasyonla ilgili önemli gelişmeler olmuştur. Hastalara dikiş atölyesi, resim atölyesi, çiçek yetiştirme atölyesi gibi yerler sağlanmış, hastanede yıllardır kalmakta olan kronik hastalar buralarda çalışmışlardır. Bu dönemde, hastaneye dışarıdan hammadde olarak getirilen malzemelerin montajı hastalar tarafından yapılmış ve yarı işlenmiş halde fabrikalara gönderilmiştir. 

Bilişsel rehabilitasyon çalışmasındaki aşamalı sorun çözme yöntemi:
1) Sorunu tanımlamak,

2) Tüm olası çözüm seçeneklerini sıralamak,

3) Seçenekleri avantaj ve dezavantajları açısından değerlendirmek,

4) En uygun çözüm seçeneğini seçmek,

5) Çözümü uygulamak için yeterli kaynakları araştırmak,

6) Seçilen çözüm yolunu denemek için plân yapmak ve bunu uygulamak,

7) Sonuçları değerlendirmek

• Eğlenceli serbest zaman etkinliği 
• Ciddi serbest zaman etkinliği
• Hobiler uğraşı terapisi hizmetlerine örnektir.