Sözel İletişim ve Retorik

Dilin, etkili ve güzel bir şekilde kullanılması sanatına Batı kültüründe retorik denilmektedir. 

Dilin, etkili ve güzel bir şekilde kullanılması sanatına  Türk-İslam kültüründe ise belagat adı verilmiştir.

Belagatin üç bileşeni vardır:

Meani: Sözün yerinde kullanılmasını, muhatabın hâline uygun düşmesini içeren kısımdır.

Beyan: Anlamın farklı üsluplarla, çeşitli yollarla ifade edilmesidir.
Bedi: Anlamın süslenmesidir.

Aristo ve ondan sonra gelen klasik yazarlar, inandırıcı konuşmada şu beş temel kuralın bulunduğunu ileri sürmüşlerdir:

Aristoteles’e göre retorik, diyalektiğin eşdeşidir. Her ikisi de aşağı yukarı bütün insanların genel bilgi alanı içine giren ve belli bir bilime ait olmayan şeylerle ilgilidir. Dolayısıy- la, bunları herkes şöyle ya da böyle kullanabilir çünkü bir dereceye kadar, bütün insanlar zaman zaman görüşleri tartışma ve doğrulama, kendilerini savunma ve başkalarına karşı çıkma girişiminde bulunur. Retorik karar vermeyi etkilemek için vardır. Konuşmacı, konuşmasındaki kanıtı apaçık ortaya koymaya ve inanılır kılmaya çalışmakla kalmayıp, kendi karakterinin de doğru olarak görünmesini sağlamalı ve dinleyicilerini doğru bir düşünüş tarzına sokmalıdır.

Ethos: Hatibin konuşmasıyla olan uyumu ve kişisel karakterini ifade eder. Örneğin domuz gribi aşısıyla ilgili konuşan bir doktor ise, konuşmalarını Latince kelimeleri anlamasak dahi tamamen doğru kabul ederiz. Ama bunları, Anadolu şivesiyle konuşan sıradan bir vatandaş ise gülüp geçeriz. Kişisel karakter, konuşmacının izleyicilerin gözündekiprofili olarak tanımlanabilir. Dürüst olarak tanınan, toplumda iyi bir imajı olan ve itibar sahibi birinin söylediklerine daha kolay inanırız. Örneğin, hâkim, vali veya din adamı tarafından yapılan konuşmanın sıradan bir vatandaş olarak yapılan konuşmalardan daha etkili olduğu açıktır.

Sözlü iletişim ‘dil’ ve ‘dil ötesi’ olmak üzere iki ayrı kategoride değerlendirilebilir. Dil kategorisinde olan iletişimde kişiler bilgilerini birbirlerine ileterek anlamlandırırlar. İnsanların karşılıklı konuşmalarını, dil ile iletişim olarak kabul edebiliriz. Dil ötesi iletişimise sesin niteliği ile ilgili olan ses tonu, sesin hızı, şiddeti, hangi kelimenin vurgulandığı, duraklamalar... vb. gibi özellikleri kapsamaktadır. Dil ile iletişimde kişilerin ‘ne söyledik- leri’ önemliyken dil ötesi iletişimde ise ‘nasıl söyledikleri’ önemlidir.

Sosyal statü de dilde varyantlaşma nedenlerinden biri olarak karşımıza çıkabilmektedir. Buralar temizlenecek gibi basit bir cümle konuşanın sahip olduğu pozisyona göre, “buraları temizleyeceksin” veya “buraları temizleyeceğim” şeklinde yorumlanabilir. Aynı kelimeler patron tarafından kullanıldığında başka, çalışan tarafından kullanıldığında bambaşka bir anlam ifade edebilir. Bir öğretmen öğrencisine oğlum/kızım diye hitap edebilirken öğrenci öğretmenine anne/baba diye değil ancak öğretmenim diye hitap edebilir. Sahip olunan sosyal statüyü gösteren başka dil özellikleri belirlenebilir. Örnek olarak hiyerarşik yapılanma olan iş yerlerinde mesleki hiyerarşi kullanılan dil ile de gösterilir. Yapıya uygun olmayan dil kullanımları, ilişkilerin laubalileşmesi, yaptırım gücünün azalması gibi sonuçlar doğurabilir.

Cinslerin dili farklı kullanmaları da dilde varyantlaşma nedenlerinden biridir. Türkçede küfürlerin, “Oğlum veya ayol” gibi tipik erkek/kadın diline has ögelerin varlığını buraya örnek olarak verebiliriz. Farklı dil kullanımında biyolojik cinsiyetin değil, sosyal cinsiyetin önemli olduğunu vurgulamakta yarar vardır. Her iki cinsin de kullanabileceği sözü edilen kelimelerin kadın veya erkek konuşmasına has görülmesi, sosyal cinsiyetle ilgilidir.

Bilgi vermek amacı ile kullanılan dil tekniğidir. Bu tür konuşmalarda amaç dinleyiciyi bilgilendirmek, ona bir şeyler öğretmek olduğu için anlaşılır bir dil kullanılır. Açıklayıcı anlatımda konuşmacı duygularına yer vermez, nesnel bir anlatım hâkimdir.

Metafor; “bir şeyi anlatmakiçin ona benzetilen başka
bir şeyin adını eğreti olarak kullanma, eğretileme” olarak tanımlanmaktadır.

Kaynak, iletişimi başlatan, mesajı örgütleyip hedefleyen, alıcıya doğru gönderen kişi, kurum ya da aygıt olarak tanımlanmaktadır. Kaynak, bildirimi kendisi oluşturabileceği gibi, bir başka kaynaktan aldığı biçimiyle yansız ve yorumsuz olarak da aktarabilir. Buna göre kaynak için gönderen, konuşma düzleminde ise konuşan terimi kullanılmaktadır. Yönetim bilimleri düzleminde ise kaynak bazı durumlarda yönetici bazı durumlarda ise çalışan olabilmektedir.

Mesajın; göndericinin fikir, düşünce, istek ve verilerini belirten semboller olduğu ifade edilmektedir. Göndericinin, alıcıya ulaştırmak istediği düşüncelerini bu semboller vasıtasıyla gönderdiği kabul edilir. Sembolleri algılayan alıcı da bu sembollere anlam yükler. Eğer alıcının verdiği anlam ile göndericinin aynı sembole verdiği anlam örtüşüyor ise ortada etkin bir iletişim vardır. İletişim sürecinin etkinliği bakımından mesajın, alıcının kültürel özelliklerini dikkate alarak hazırlanması gerekmektedir. Alıcı, sembolleri tanımıyorsa bunlara göndericinin verdiği anlamı yükleyemeyecek ve sağlıklı iletişim olmayacaktır.