PEYZAJ ÇEVRE VE TARIM

Herdem yeşil bitkiler tüm yıl boyunca gürültünün perdelenmesinde etkilidir. Bununla birlikte geniş yapraklı bitkiler iğne yapraklı ve dar yapraklı türlere göre daha fazla gürültü azalımı sağlarlar. At kestanesi, ceviz ve kavak Sonbahar'da yaprak döken ağaçlardır; bu sebeple 12 ay ses perdelemesi yapamazlar. Çam ise iğne yapraklı bir ağaç olduğu için nispeten daha geniş yapraklı olan ve 12 ay yeşil olan zeytin ağacına göre daha az ses perdelemesi yapar. Dolayısıyla doğru cevap E'dir.

Nispi oran, bir objenin diğer objelere bağlı olarak büyüklüğünü ifade eder. Mutlak oran ise, o objenin ölçeği veya büyüklüğüdür. Doğru cevap B'dir.

Vurgu, daha fazla ön plana çıkartılmak istenen peyzaj elemanlarının çeşitli yöntemlerle belirli hale getirilmesidir. Odak noktaları oluşturmak suretiyle istenilen bir obje vurgulanabilir. Bu sayede peyzajın arzu edilen noktalarında baskınlık elde edilmiş olur. Doğru cevap C'dir.

Bu tasarım sürecinde bitkinin fiziksel özellikleri öne çıkmaktadır. Bitkinin yaşı farklı bitkiler için farklı özellikler gösterdiğinden her bitki türü için farklı bir durum söz konusudur. Doğru cevap E'dir.

Peyzaj tasarımda sıklıkla kullanılan sınıflandır­ma yöntemlerinden biri bitkilerin yaşam formları­na göre ağaçlar, çalılar, sarmaşıklar ve yer örtücüler olarak gruplandırılmasıdır

Yaprak yapı­sına göre bitkiler geniş yapraklı, dar yapraklı ve iğne yapraklı bitkiler şeklinde de sınıflandırılmak­tadır. Çınar, akçaağaç, katalpa, ıhlamur geniş; sö­ğüt, iğde, okaliptüs, zakkum dar; sedir, çam, ladin iğne yapraklıdır.

Fonksiyon; işe yararlılık, kullanışlılık ya da amaca elverişlilik anlamına gelmektedir. Genel olarak, peyzaj tasarımında kullanılan tüm ele­manların bir fonksiyonunun olması gereklidir. Her mekanın tasarımın amacına, beklentilere/ ihtiyaçlara ve tasarım alanının özelliklerine uy­gun şekilde tasarlanması önemlidir. Başka bir de­yişle, peyzajlar kullanış amaçlarına uygun olarak tasarlanmalıdır. Tasarımda oluşturulan bir unsur belirli bir fonksiyonu yerine getiriyorken aynı za­manda estetik de olabilmelidir. Yapısal unsurlar (zemin kaplamaları, duvarlar, çatılar, kolon ve ki­rişler, aydınlatma elemanları, banklar vb.) belirli bir işlevi yerine getirirken aynı zamanda estetik olacak şekilde tesis edilebilirler. Başka bir deyişle, tasarımda fonksiyonel işlevleri olan unsurlara (çit, döşeme, istinat duvarı vb.) estetik değerler yük­lemek mümkündür. Peyzaj tasarımında bitki ma­teryalinin de önemli fonksiyonları vardır. Bitkiler sayısız estetik özelliklerinin yanı sıra, perdeleme (gürültü, görüntü, rüzgar) yapmak, gölge sağla­mak, sınır ve mekan oluşturmak, dolaşımı/trafiği yönlendirmek, mekansal algıyı yönetmek, iklimi iyileştirmek, toprağı iyileştirmek ve stabilize et­mek, yüzey akışını kontrol etmek, yaban yaşamını desteklemek, gıda temin etmek gibi birçok farklı fonksiyonun yerine getirilmesinde kullanılırlar.

Bitkilerle oluşturulan yanal yüzeyler de peyzajda sınır oluşturucu ve kuşatıcı etkiye sahiptir. Şimşir, mazı, porsuk, taflan, kurtbağrı, kadıntuzluğu, alev ağacı gibi bitkiler çit bitkileri olarak sıklıkla kullanıl­maktadır. Çit bitkilerine genellikle budanarak uygun formlar kazandırılır.

Gürültü perdelemesinde en etkili sonuçları yapısal uygula­malar vermektedir. Ancak bitkisel perdeleme yapısal çözümlere göre çok daha ucuz, estetik ve fonksiyo­neldir. Bazı çalışmalarda, geniş yapraklı ve yer sevi­yesinden itibaren yapraklanan bitkilerin gürültüyü 12 dB (desibel) seviyesine kadar azalttığı belirtil­mektedir. Bununla birlikte, bitkisel gürültü perde­lerinden en etkili sonuçları almak için bitkilerin ge­rekli yetişkinliğe ulaşmaları gerekmekte olup, bu da bir dezavantaj olarak değerlendirilebilmektedir. Gü­rültü perdelerinde iyi bir yalıtım sağlayabilmek için perdenin yüksekliği boyunca uygun oranda yaprak ve dal yoğunluğunun olması, boşlukların oluşmasını önleyecek şekilde ağaç ve çalıların şaşırtmalı biçimde birkaç sıra şeklinde dikilmesi gereklidir. Bu tarz bir perdeleme aynı zamanda kar fırtınaları ve rüzgarın da perdelenmesini sağlayacaktır. Bitkisel ve yapısal çözümlerin entegre edildiği gürültü perdeleri de ol­dukça etkilidir. 30 metre genişliğindeki bir bitkisel gürültü perdesi 3-5 dB’lik bir gürültü azalımı sağla­maktadır. Bu miktar bazı kaynaklarda 5-8 dB olarak belirtilmektedir. Topoğrafyada yapıla­cak düzenlemeler ile bu miktar 15 dB’ya kadar yük­selebilmektedir. Dolayısıyla arazi şekilleriyle birlikte oluşturulan gürültü perdeleri daha iyi çözümler sun­maktadır. Gürültü perdelerinin gürültü kaynağının hemen yanında oluşturulması daha etkili sonuçlar vermektedir. Herdem yeşil bitkiler tüm yıl boyunca gürültünün perdelenmesinde etkilidir. Bununla bir­likte geniş yapraklı bitkiler iğne yapraklı ve dar yap­raklı türlere göre daha fazla gürültü azalımı sağlarlar.

Odak noktası peyzajda ilk dikkat çeken obje olarak tanımlanabilmektedir. Bir alanda insanların dikkatinin ilk yöneldiği unsurdur. Odak noktası kalıcı veya geçici olabilir; özellikle bitkilerle oluş­turulan odak noktaları mevsime göre bu özelliğini yitirebilir. Örneğin, yeşil tonların kullanıldığı bir bahçede ilkbaharda pembe çiçekleriyle farklılık arz eden bir ağaç çiçeklenme zamanı sona erdik­ten sonra bu özelliğini yitirecektir. Odak noktası; renk, doku, form, ölçek açısından çevredekilerden farklı tipteki bitkilerin kullanılmasıyla meydana getirilebilir. Odak noktası oluşturmanın amacı, istenilen unsurların peyzajda ön plana çıkartılma­sıdır. Peyzajın bütünü algılanmadan önce insan gözü odak noktasına çevrilir ve burada arzu edilen ilk izlenim yaratılır. Odak noktası yönlendirici bir etki yapar. Birden fazla odak noktası oluşturmak mümkündür. Ancak alanda çok fazla odak nokta­sının bulunması dikkatlerin dağılmasına ve amaca ulaşılamamasına neden olur. 

Düşey formlar, yükseklik etkisi yaratırken; yatay formlar ortamın daha geniş algılanmasını sağlar.

İnce dokulu bitkiler mekanın daha büyük algılanmasına etki ederler. 

Renk, peyzaj göze en çok çarpan ve peyzaja çe­şitlilik katan elemanlardan biridir. Ancak özellikle bitkisel materyaldeki renk özellikleri zamana, mev­sime bağlı olarak en fazla değişkenlik gösteren ve geçici olan elemanlar arasında yer alır. Soğuk renkler dinlendirici etkiye sahip olmalarının yanı sıra uzaklaştırıcı etkiye de sahiptir­ler. Bu nedenle daha pasif aktivitelerin (dinlenme, rahatlama vb.) önerildiği mekanlarda kullanılabilir­ler ve kullanıldıkları yerlerde mekanın daha büyük algılanmasını sağlarlar. Sıcak renkler daha hareketli ve eğlence içeren mekanlara (çocuk bahçesi, eğlence parkları vb.) yönlendirme sağlamak amacıyla tercih edilebilirler. Sıcak renkler yakınlaştırıcı etki yapıp mekanın daha küçük algılanmasına neden olurlar.

Form, farklı görsel algıların oluşturulmasında etkili olmasının yanı sıra tasarımda fonksiyonellik açısından da ele alınan bir özelliktir. Örneğin, gölge alanların oluşturulmasında daha çok yuvarlak formlu bitkiler tercih edilmelidir. Çit oluştururken sütun formlu bitkiler seçilebilir. Peyzajdaki bazı önemli giriş ve çıkış alanlarını vurgulamak için piramidal formlu bitkiler kullanılabilir.

Konutların gü­neybatı bölümlerine ve konuttan yaklaşık 4.5-6.0 metre mesafede dikilen, yüksek ve geniş taç yapı­sına sahip yaprak döken ağaçlar yazın iç mekan­larda sıcaklığın düşürülmesinde, kışın ise dökülen yaprakları sayesinde güneş ışınlarını yoğun olarak geçirmelerinden dolayı sıcaklığın yükseltilmesinde önemli faydalar sağlarlar.

Peyzaj tasarım sürecindeki önemli konulardan biri tasarımın amacına uygun çözümler oluşturul­masında temel peyzaj tasarım elemanlarının ve ilke­lerinin kullanılmasıdır. Bitkisel tasarım sürecinde de peyzaj tasarım eleman ve ilkeleri önemlidir. Nokta, çizgi, odak noktası, form, doku, renk ve görsel ağırlık gibi unsurlar peyzaj tasarım elemanları olarak adlan­dırılmaktadır. Peyzaj tasarım ilkeleri ise tekrar, çeşit­lilik, denge, ritim, vurgu, ölçek, uyum, zıtlık, simetri ve sekans gibi unsurlardan meydana gelmektedir.

Rüzgar perdesi oluştururken birçok farklı bitki türü kullanmak müm­kündür. Seçilen bitkiler rüzgara, yerel ko­şullara dirençli ve derin kök yapan türler ol­malıdır. En iyi türler, alçak dallanma yapan ve göreceli olarak daha dar bir taç yapısına ait olanlardır. Çok yoğun bir perde oluş­turmak yerine rüzgarı filtreleyen kısmen geçirgen bir perde tesis etmek rüzgardan korunan alanın daha büyük olmasını sağ­lar. Çünkü yoğun ve geçirgenliği düşük bir bariyer arkasında türbülanslı bir hava ha­reketinin oluşmasına neden olur. Standart bir yükseklikte perdeleme yapmak ve bitki bakım işlerini kolaylaştırmak için her sıra­da tek bir tür kullanılabilir. Eğer çift veya daha fazla sıralı bir rüzgar perdesi oluştu­rulacaksa rüzgar istikametinin en önündeki sırada küçük ağaçların; sonraki sırada ise orta boylu ve daha büyük ağaçların seçilme­si gereklidir. Bitkilerle en iyi rüzgar perdesi bitkinin yaklaşık % 50-60’ının gövde, dal ve yapraklardan, geriye kalan % 40-50’sinin de boşluklardan meydana geldiği zaman elde edilir. Sıklıkla rüzgar perdesi tesisinde kullanılan bitkiler arasında kavak, iğde, süs elması, karaağaç, ıhlamur, dağ muşmulası, servi vb. sayılabilir.

Genellikle çapı en az 7,5 cm ebadında tek bir perenniyal (çok yıllık) odunsu gövde ve bu gövde üzerinde bir taç oluşturan, yetişkin bitki boyu en az 4 metre civarında olan bitkiler ağaçlardır. Genellikle otsu bitkiler olup zemini kaplayan yayılıcı bitki türleri ise yer örtücülerdir. Çalılar ise toprak üzerinden itibaren her birinin çapı en fazla 7,5 cm ebadında birden fazla çok yıllık odunsu gövde oluşturan, en fazla 4 metreye kadar boylanabilen, zemine dik veya yatayda gelişebilen bitkilerdir. Çalılar; büyük çalılar (boyu 2-4 metre arasında olanlar), orta çalılar (boyu 1-2 metre arasında olanlar) ve küçük çalılar (boyu 1 metreden küçük olanlar) olarak sınıflandırılabilmektedir. Doğru cevap C’dir.

Bitkiler yaprakları açısından "yaprak döken", "yarı herdem yeşil" ve "herdem yeşil" bitkiler olarak ayrılabilmektedir. Herdem yeşil bitkiler yaz-kış yapraklarını dökmeyen bitkilerdir. Buna göre, ladin, çam, göknar, sedir, mazı, servi, ardıç, şimşir, porsuk, ateş dikeni herdem yeşil bitkiler arasındadır. Çınar, meşe, huş, at kestanesi, tespih ağacı, dişbudak, erguvan, kayın, karaağaç, akçaağaç, söğüt, leylak, filbahri, kızılcık, mürver, inci çalısı, keçi sakalı, altın çanak vb. yaprak döken bitkilere örnektir. Güzellik çalısı, ortanca ve bazı dağ muşmulası türleri ise yarı herdem yeşil bitkilerdir. Doğru cevap A’dır.

Peyzaj tasarımında bitkilerin sınıflandırılma yöntemlerinden biri de bitkilerin gövde yapısına göre gerçekleştirilir. Gövde yapısına göre bitkiler otsu ve odunsu bitkiler olarak sınıflandırılır. Ağaçlar, çalılar ve sarmaşıkların büyük kısmı odunsu bitkilerdir. Otsu bitkiler ise ince, zayıf ve kırılgan gövde yapısına sahip olup genellikle tek veya iki yıllıktırlar. Park ve bahçelerde sıklıkla kullanılan tek yıllık çiçekler, çim türleri, farekulağı gibi birçok yer örtücü otsu bitkilere örnek olarak verilebilir. Doğru cevap C’dir.

Temel peyzaj tasarım aşamaları sörvey, avan (ön) proje, kesin proje ve uygulama projesi olarak sıralanabilir. Alan envanteri, alan analizi ve leke planı sörvey aşamasında gerçekleştirilen çalışmalar olup, genellikle grafik gösterimlere dayalı olarak ve ölçeksiz yapılır. Sörvey sonucu ortaya çıkan tespitler ve leke plana bağlı olarak geliştirilen ölçekli ön tasarım projesi olan avan proje ise gelişmeler, ihtiyaçlar ve eleştiriler doğrultusunda arzu edildiği kadar revize edilebilir.  Kesin proje ise, avan proje çalışmalarına bağlı olarak üzerinde karar kılınan ve büyük ölçüde kesinleşmiş, uygulamaya geçmeye hazır, ölçekli, kesin tasarım projesidir. Temel olarak bitkisel peyzaj uygulama ve yapısal peyzaj uygulama projeleri şeklinde hazırlanan uygulama projesi ise kesin projenin uygulanabilmesi için hazırlanan, detaylı bilgiler ve ölçüler içeren projelerdir. Doğru cevap D’dir.

Bitkiler peyzajda mekanın oluşturulmasında ve tarif edilmesinde önemli bir role sahiptir. Çim alanlar, yer örtücü ve yayılıcı bitkiler, kısa boylu otsu bitkiler zemin oluştururken; çalılar, ağaçlar, sarılıcı ve tırmanıcı bitkiler yanal yüzeylerin oluşumunda rol oynarlar. Ağaçların taçları, pergolalar üzerindeki sarmaşıklar ise çatı işlevi görürler. Doğru cevap C’dir.

Gürültü perdelemesinde, bitkisel perdeleme yapısal çözümlere göre çok daha ucuz, estetik ve fonksiyonel olsa da, en etkili sonuçları yapısal uygulamalar vermektedir. Bazı çalışmalarda, geniş yapraklı ve yer seviyesinden itibaren yapraklanan bitkilerin gürültüyü 12 dB (desibel) seviyesine kadar azalttığı belirtilmekle birlikte, bitkisel gürültü perdelerinden en etkili sonuçları almak için bitkilerin gerekli yetişkinliğe ulaşmaları gerektiğinden, bu bir dezavantaj olarak değerlendirilebilmektedir. Doğru cevap A’dır.