PEYZAJ ÇEVRE VE TARIM

Erozyon temel olarak zemindeki toprak kaymasına ve kaybına işaret eder. Birçok doğa olayı erozyona sebep olabilir. Erozyon ırmak dere gibi akan suyun karayı aşındırması, buzul hareketlerinin etkisi, kaya içinde donan suyun kayayı parçalaması, rüzgarın ve dalgaların aşındırması gibi doğal olaylar etkisiyle oluşabilir.

UNESCO Dünya Miras Listesi kapsamında kültürel peyzaj alanları insanların doğal çevreyi yapaylaştırma derecelerine göre 3’ ayrılır.

• İnsan Tarafından Bilinçli Olarak Tasarlanan ve Yaratılan Peyzaj Alanları
• Organik Olarak Oluşmuş Peyzaj Alanları
• Birleşik Kültürel Peyzaj Alanları

Organik Olarak Oluşmuş Peyzaj Alanları: i. Jeolojik miras-fosil-kalıntı peyzaj alanları, ii. Sürekliliği olan peyzaj alanları ve iii. Yardımcı kültürel peyzaj alanları.

Açıkça Tanımlanabilen Peyzaj Alanları (insan eliyle düzenlenen park ve bahçeler ve bu alanların içinde yer aldığı kamusal ya da dini yapı grupları) Bu tür genelde kamusal nitelikte yapı gruplarını içerebilmektedir. Dünyaca bilinen bir örnek Versay Sarayı ve bahçeleridir.

Kırsal peyzajda dört temel kriter belirleyici olmaktadır. Bunlar arazi kullanımı ve faaliyetler, mekânsal organizasyon örüntüleri, doğal çevreye yaklaşım ve kültürel gelenekler olarak ifade edilebilir.

Kırsal yerleşmeleri şekillendiren ve organize eden temel unsur arazi kullanımıdır. Çiftçilik, madencilik, hayvancılık, rekreasyon, sosyal etkinlikler, ticaret ve endüstri gibi insan aktivitelerinin kırsal peyzajın üstünde etkileri görülebilir.

İkinci grup yeşil alanlar kent içerisindeki biyolojik türlerin yetişmesine katkıda bulunan park, mezarlık, kent içi tarım alanları gibi “küçük yeşil alanlar” a işaret eder. Bu gruba örnek vermek gerekirse İstanbul’daki tarihi Yedikule Bostanlarını
gösterebiliriz.

Amerika ve Avrupa’da gelişen geçmişin estetik değerlerini canlandırmayı hedefleyen akımlar ve kentleşme sorunlarına mevcut kentlere dokunmadan radikal çözümler üreten ‘model kent’ akımların görülmeye başladığı yıllardır. Bu dönemdeki önemli akımlar Bant Şehir, Güzel Kent, Bahçe Kent, Tony Garnier’in Sanayi Kenti ve Amerika’daki Peyzaj mimarlığı akımıdır.

Doğal peyzaj insan kültürünün doğrudan etkilemediği çevrenin görsel elemanlarına işaret eder. Peyzaj çoğu zaman başkalarından farklılaşan fiziksel bir birime işaret eder. İçinde bulunduğu coğrafyaya ve tanımlanabilir ya da haritalandırılabilir şekil örüntülerine göre ise farklılıklar gösterir. Çoğunlukla birbirleriyle etkileşen rölyef, iklim, toprak ve biyotik sistem gibi elemanlardan oluşur. İnsanların doğal peyzaj ile etkileşmesi ve onu dönüştürmesinden kültürel özellikler doğar. Bu dönüşümün en önemli göstergeleri olan kültürel karakteristikler arazi kullanımı, ulaşım özellikleri ve nüfus ve yerleşmedir. Doğru cevap C'dir.

Doğal peyzaj insan kültürünün doğrudan etkilemediği çevrenin görsel elemanlarına işaret eder. Peyzaj çoğu zaman başkalarından farklılaşan fiziksel bir birime işaret eder. İçinde bulunduğu coğrafyaya ve tanımlanabilir ya da haritalandırılabilir şekil örüntülerine göre ise farklılıklar gösterir. Çoğunlukla birbirleriyle etkileşen rölyef, iklim, toprak ve biyotik sistem gibi elemanlardan oluşur. Rölyef arazinin yüksekliği ve şekli ile ilgilidir. Ovalar, platolar, tepeler, dağlar, vadiler, göller farklı rölyef özelliklerine sahiptir. Rölyef rakım, eğim ve bakı alt başlıklarıyla incelenebilir. Nüfus ve yerleşme kültürel peyzaj kapsamında incelenmektedir. Doğru cevap A'dır.

Dünyada UNESCO tarafından Dünya Mirası listesine girmeyi başarabilmiş yüze yakın kültürel peyzaj
alanı bulunmaktadır. Kültürel peyzaj alanları insan ve çevresi arasındaki etkileşimlerin çeşitliliğini ortaya
koyar ve bu etkileşimin sürekliliğini sağlar. Bir yandan geleneksel kültürleri korurken diğer yandan ortadan
kaybolmuş kültürlerin izlerini koruma altına alır. Geleneksel kültürün sürekliliğini vurgulayabilecek bir
örnek olarak Kolombiya’dan listeye giren Kahve kültürel peyzajı alanını örnek gösterebiliriz. Kolombiya
Kahve kültürel peyzajı kahve üretimi yapan 6 çiftlikten oluşmaktadır. A, C, D ve E seçeneklerindeki ifadeler Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzaj Alanının bileşenlerindendir. Doğru cevap B'dir.

UNESCO Dünya Miras Listesi kapsamında kültürel peyzaj alanları insanların doğal çevreyi yapaylaştırma derecelerine göre 3’ ayrılır.
• İnsan Tarafından Bilinçli Olarak Tasarlanan
ve Yaratılan Peyzaj Alanları
• Organik Olarak Oluşmuş Peyzaj Alanları
• Birleşik Kültürel Peyzaj Alanları

Uluslararası Doğa Koruma
Birliği (IUCN) ise;
• Açıkça Tanımlanabilen Peyzaj Alanları (insan eliyle düzenlenen park ve bahçeler ve bu alanların içinde yer aldığı kamusal ya da dini yapı grupları) Bu tür genelde kamusal nitelikte yapı gruplarını içerebilmektedir. Dünyaca bilinen bir örnek Versay Sarayı ve bahçeleridir. Bahçecilik sanatında bir dönüm noktası olan saray bahçeleri gerek
kültürel gerek politik gerek sosyal yönden dönemin mimari ve sanatsal akımlarının bir aynası durumundadır.
• Organik Olarak Gelişmiş Peyzaj Alanları
i. Jeolojik miras-fosil-kalıntı peyzaj alanları: Canlılığını yitirmiş fosil alanları ve artık kullanılmayan
eski maden ocakları.
ii. Sürekliliği olan peyzaj alanları: Bu tür alanlara örnek ekonomik ve geleneksel canlılığını eski çağlardan bu yana hala koruyan ve sürdüren kırsal yerleşimler olabilir.
iii. Yardımcı kültürel peyzaj alanları: Bu tür alanlara dini, artistik ya da kültürel motiflerle bütünleşmiş
doğal oluşumlar girebilmektedir. Frig vadisindeki Yazılıkaya buna örnek gösterilebilir.

Doğru cevap D'dir.

Kırsal peyzajda dört temel kriter belirleyici olmaktadır. Bunlar arazi kullanımı ve faaliyetler, mekânsal organizasyon örüntüleri, doğal çevreye yaklaşım ve kültürel gelenekler olarak ifade edilebilir. Bütün bu kriterler kırsal peyzajın nasıl göründüğü, kullanıldığı ve sürdürüldüğü ile ilgili bilgiler sunar. İklimsel faktörler doğal peyzaj ögelerindendir. Doğru cevap A'dır.

Kırsal alanlarda peyzaj çalışma konuları genel olarak bölge ve havza ölçeğinde çevre düzeni, arazi kullanım planları ve peyzaj tasarımlarını içermektedir. Genel anlamda insanların kent dışında yaptıkları faaliyetlerin türüne göre ise tarımsal, endüstriyel, orman, turizm veya rekreatif ve ulaşım peyzajı şeklinde kırsal peyzaj alanları ayrılmaktadır. Bu ayrıma göre bu 5 farklı kırsal alan türünün planlanması ve tasarımı çeşitlenmektedir. Tablo 3.1'de görüldüğü üzere plaj ve kaplıcalar Rekreasyon ve Turizm alanlarının planlama ve tasarım konuları arasındadır. Doğru cevap E'dir.

Kentsel yeşil alanlar ekolojik işlevine göre ise dört grupta incelenebilir. İlk grubu oluşturan ekolojik değer ve işlevi kent için önemli olan “geniş yeşil alanlar” kent içindeki koruluklar, tarihi bahçeler, kenti saran yeşil kuşaklar, sulak alanlar ve doğal alanlar gibi alanlardır. İzmir kuş cenneti İzmir’in Çiğli ilçesi Çamaltı tuzlasında bulunan çok önemli bir doğal ve sulak alandır. Orman genel müdürlüğü tarafından koruma altında olan alan aynı zamanda
1982 yılında Su Kuşları Koruma ve Üreme sahası olarak tescillenmiştir. Aynı zamanda arkeolojik sit alanı olan Kuş Cenneti 1985 yılında da birinci derece sit alanı ilan edilmiştir. Her yıl 50 000 üzerinde kuşun ziyaret ettiği alan kuşların göç yolları üzerindedir. İkinci grup yeşil alanlar kent içerisindeki biyolojik türlerin yetişmesine katkıda bulunan park, mezarlık, kent içi tarım alanları gibi “küçük yeşil alanlar” a işaret eder. Bu gruba örnek vermek gerekirse İstanbul’daki tarihi Yedikule Bostanlarını gösterebiliriz. 1500’lü yıllardan beri kent içi tarım alanı
özelliğini sürdürebilmiş bostanlar ülkemizin çok önemli kentsel kültürel peyzaj alanlarıdır. Ekolojik işlevine göre ayrılmış yeşil alanlardan üçüncüsü “koridor yeşil alanlar”dır. Bu alanlar yeşil sistem içerisinde büyük ve küçük yeşil alanları birbirine bağlayan doğal ya da yapay, özel ya da kamusal olabilen yeşil alanlardır. Bu gruba vadiler ve tampon işlevi gören yeşil bantlar girebilir. Son grup yeşil alanlar ise tampon bölgelerdir. Önemli yeşil alanların çevresinde koruma amaçlı alanlar olarak bulunurlar. Doğru cevap B'dir.

ICOMOS tarafından Washington sözleşmesinde kabul edilen tanımlamaya göre “irili ufaklı tarihî kentsel
alanlar, şehirler, kasabalar, tarihî merkezler ve mahaller, doğal veya insan eliyle inşa edilen çevrelerdir. Bu
alanlar, tarihî belge olmalarının ötesinde geleneksel kent kültürlerinin değerlerini içlerinde barındırmaktadırlar.” UNESCO tarafından 2011 yılında benimsenen Tarihî Kentsel Peyzaj Tavsiye Kararı’na göre
yaşayan kentlerin dinamik yapıları göz önünde bulundurulmalıdır. Doğru cevap C'dir.

Tablo 3.2'de görüldüğü üzere A, B, C ve E seçeneklerindeki ifadeler tekil yapı düzenlemeleri kapsamındadır. D seçeneğindeki ifade ise kentsel mekan tasarımları kapsamındadır. Doğru cevap D'dir.