PEYZAJ ÇEVRE VE TARIM

Herhangi bir nesnenin belli bir düzeye göre yüksekliğine, ‘Rakım’ adı verilir. Genelde bu belli düzey ortalama deniz seviyesidir.

Belirli bir yatay uzaklıkta bulunan iki nokta arasındaki yükseklik farkının, bu iki nokta arasındaki uzaklığa oranına eğim denir.

UNESCO Dünya Miras Listesi kapsamında kültürel peyzaj alanları insanların doğal çevreyi yapaylaştırma derecelerine göre 3’ ayrılır. Bunlar; İnsan Tarafından Bilinçli Olarak Tasarlanan ve Yaratılan Peyzaj Alanları, Organik Olarak Oluşmuş Peyzaj Alanları ve Birleşik Kültürel Peyzaj Alanlarıdır.

Örüntü güncel sözlük anlamıyla olay veya nesnelerin düzenli bir biçimde birbirini takip ederek gelişmesidir. Çoğunlukla uzaysal ve geometrik karaktere sahip, iki veya üç boyutlu bir nesne olarak düşünülebilir. Doğada ve yapay çevremizde hatta gördüğümüz her şeyde birçok örüntü vardır.

Tarım alanlarının planlama ve tasarım konuları şu şekilde sıralanabilir. Bunlar; Tarım arazilerinin organizasyonu, köy meydanları, köy yolları, köy içi ve çevresi rekreasyon alanları, köy korulukları, ıslak alanların ıslahı, rüzgar perdeleri, kar siperleri, kumulla mücadele ve tarımsal ormancılık sistem tasarımıdır.

Kentsel peyzajın arkeoloji, mimarlık, kentsel tasarım, peyzaj, fotoğrafçılık, yerel tarih ve tarihsel coğrafya gibi birçok disiplin ile yakın ilişkisi vardır.

Kentsel kimlik birçoklarına göre yerin karakteri, mekânın karakteri ve anlamı şeklinde üç bileşenden oluşmaktadır. Yerin karakteri iklim, topoğrafya, jeolojik oluşum ve bitki örtüsünün oluşturduğu, doğal çevre içerisindeki özelliklerdir.

UNESCO tarafından 2011 yılında benimsenen Tarihî Kentsel Peyzaj Tavsiye Kararı’na göre yaşayan kentlerin dinamik yapıları göz önünde bulundurulmalıdır.

Kent içi veya yakın çevresinde küçük ölçekte peyzaj tasarım konuları şu şekildedir; Toplu konut çevreleri, kent parkları, oyun alanları, spor alanları, geniş alışveriş merkezleri, mezarlıklar ve mesire yerleri.

Doğal yaşam alanı olarak peyzaj, peyzaj tanımlamasına getirilen bakış açılarından biri değildir.

19. yüzyılda endüstri devrimine karşı bir reaksiyon ya da kent içinde yeşil alan ve kırsala özlem şeklinde “kaybolan doğa” tanımı ortaya atılmış ve böylelikle doğa ilk defa korunması gereken bir varlık olarak tanımlanmaya başlamıştır.

19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren peyzaj tasarımı kendi eğitimi olan bir meslek konumuna gelmiştir. Mesleğin babası Frederick Law Olmsted tarafından 1850-1890 arasında formalize edilmiş peyzaj eğitimi çıraklık eğitimi şeklinde başlamıştır. F. L. Olmsted New York’ta Merkezi Park “Central Park”, “Prospect Park”, Boston Nehir Boyu projeleri ile mesleğin babası unvanını almıştır.

Doğal peyzaj insan kültürünün doğrudan etkilemediği çevrenin görsel elemanlarına işaret eder. Çoğunlukla birbirleriyle etkileşen rölyef, iklim, toprak ve biyotik sistem gibi elemanlardan oluşur.

İnsan eliyle bilinçli olarak tasarlanan ve yaratılan peyzaj alanları bahçe, park ve peyzaj alanları olarak özetlenebilir. Organik olarak oluşmuş peyzaj alanları bir kültüre ait sosyal, ekonomik, dini ve estetik girdilerle doğal çevrenin etkileşiminde evrimleşen alanlar olarak tanımlanır ve “Jeolojik miras-fosil-kalıntı peyzaj alanları”, “Sürekliliği olan peyzaj alanları” ile “Yardımcı kültürel peyzaj alanları” olmak üzere üçe ayrılır. Birleşik kültürel peyzaj alanları ise doğal elemanların güçlü dini, sanatsal, kültürel niteliklerle bütünleştiği alanlardır.

Kırsal peyzajda dört temel kriter belirleyici olmaktadır. Bunlar arazi kullanımı ve faaliyetler, mekânsal organizasyon örüntüleri, doğal çevreye yaklaşım ve kültürel gelenekler olarak ifade edilebilir. Bütün bu kriterler kırsal peyzajın nasıl göründüğü, kullanıldığı ve sürdürüldüğü ile ilgili bilgiler sunar. Altyapı sistemleri ise kentsel peyzajın unsurlarından biridir.

Kentsel yeşil alanlar ekolojik işlevine göre dört grupta incelenebilir. İlk grubu oluşturan ekolojik değer ve işlevi kent için önemli olan “geniş yeşil alanlar” kent içindeki koruluklar, tarihi bahçeler, kenti saran yeşil kuşaklar, sulak alanlar ve doğal alanlar gibi alanlardır. İkinci grup yeşil alanlar kent içerisindeki biyolojik türlerin yetişmesine katkıda bulunan park, mezarlık, kent içi tarım alanları gibi “küçük yeşil alanlar” a işaret eder. Ekolojik işlevine göre ayrılmış yeşil alanlardan üçüncüsü “koridor yeşil alanlar”dır. Bu gruba vadiler ve tampon işlevi gören yeşil bantlar girebilir. Son grup yeşil alanlar ise tampon bölgelerdir. Önemli yeşil alanların çevresinde koruma amaçlı alanlar olarak bulunurlar.

1890’lı yıllarda militarist planlamaya duyulan tepkiyle beraber Amerika ve Avrupa’da gelişen geçmişin estetik değerlerini canlandırmayı hedefleyen akımlar ve kentleşme sorunlarına mevcut kentlere dokunmadan radikal çözümler üreten ‘model kent’ akımların görülmeye başladığı yıllardır. Bu dönemdeki önemli akımlar Bant Şehir, Güzel Kent, Bahçe Kent, Tony Garnier’in Sanayi Kenti ve Amerika’daki Peyzaj mimarlığı akımıdır. Bahçe kentin öncüsü Ebenezer Howard kırsal ve kentsel yaşamın iyi yönlerinin kentte toplanmasını amaçlar.

1990’ların ortalarında ortaya çıkan “peyzaj şehirciliği” (landscape urbanism) teorisi en iyi kent mekanlarının kent peyzajını düzenleyerek elde edileceğinin kabulü üzerine dayandırıldı. 1997’de Graham Vakfı tarafından Chicago’da düzenlenen “Landscape Urbanism” konferansı teorinin yayılmasında en büyük etkinlik olmuştur.

Tarihi Kentsel Peyzaj tavsiye kararında, Tarihî kentsel peyzaj, daha geniş bir kentsel bağlam ve coğrafi mekânı kapsayabilmesi için “tarihî merkez” ya da “külliye” kavramının ötesine uzanan, “tarihsel düzlemin kültürel ve doğal değerleri ve nitelikleri sonucu anlaşılan kentsel alandır” şeklinde tanımlanmaktadır.

1901 de Harvard mimarlık okulu içinde peyzaj mimarlığı bölümü kuruldu. Bu bölüm şehir planlamayı da içeriyorken 1907 de şehir planlama ve peyzaj bölümleri ayrıldı.