PARA VE BANKA

Para politikası ile enflasyon arasında çok yakın bir ilişki var. Hiperenflasyona giden yol, yüksek bütçe açıklarının merkez bankasına para bastırılarak finanse edilmesinden geçiyor. Enflasyonun çok yüksek olmasa da düşük iki haneli düzeylerde dolaştığı ekonomilerde yaşanan enflasyonda da gevşek para politikasının rolü var. Mesela, politika yapıcıları üretimi potansiyel düzeyinin üzerine taşımak için faizleri düşük tutmaya çalışabilirler. Elbette, böyle ekonomilerde bütçe açıkları da olabilir ve bu açıklardan doğan finansman gereksiniminin bir kısmı merkez bankalarına para bastırılarak karşılanmak istenebilir. Bu olgunun da enflasyona katkısı olacağı açık. Bu çerçevede, para politikasının en önemli amacını hemen belirtmek mümkün: Fiyat istikrarını sağlamak. Fiyat istikrarı, ‘sıfır enflasyon’ anlamına gelmez. Küresel krize kadar yüzde 2 düzeyinde bir enflasyonun fiyat istikrarı ile uyumlu olduğu düşünülüyordu. Küresel krizden sonra, gerektiğinde ekonomileri canlandırabilmek için reel faizleri sıfırın altına indirmenin gerekli olabileceği görüşünden hareketle, merkez bankalarının yüzde 4 dolaylarında bir enflasyon düzeyini fiyat istikrarı olarak almaları gerektiği tartışılmaya başlandı. Normal koşullar altında merkez bankalarının en önemli amacı fiyat istikrarı oluyor. Finansal istikrar özellikle finansal gerginlik dönemlerinde önem kazanıyor. Doğru cevap D'dir.

Çeşitli finansal istikrarsızlık kaynakları var. En önemlileri şunlar: Açık döviz pozisyonu, vade uyuşmazlığı, sorunlu krediler, yetersiz sermaye, likidite yetmezliği. Yüksek enflasyon daha çok fiyat istikrarı ile ilgili bir durumdur. Doğru cevap A'dır.

Politika yapıcıları üretimi potansiyel düzeyinin üzerine taşımak için faizleri düşük tutmaya çalışabilirler. Elbette, böyle ekonomilerde bütçe açıkları da olabilir ve bu açıklardan doğan finansman gereksiniminin bir kısmı merkez bankalarına para bastırılarak karşılanmak istenebilir. Bu olgunun da enflasyona katkısı olacağı açık. Bu çerçevede, para politikasının en önemli amacını hemen belirtmek mümkün: Fiyat istikrarını sağlamak.

Çeşitli finansal istikrarsızlık kaynakları var. En önemlileri şunlar: Açık döviz pozisyonu, vade uyuşmazlığı, sorunlu krediler, yetersiz sermaye, likidite yetmezliği.

Kaldıraç oranı, bir bankanın toplam varlıklarının sermayeye oranı olarak tanımlanabilir.

Finansal istikrara ilişkin tüm sorumluluk bazı ülkelerde merkez bankalarında. Bu durumda, finansal istikrarı sağlamaya yönelik her yetkinin para politikası amacıyla kullanılacağını düşünmemek gerekiyor. Para politikası rejimlerini bir önceki ünitede tartıştım. A bankasının açık döviz pozisyonun düzeyi, ya da B bankasının sermaye durumu -ki bu tip düzenlemeleri mikro-sakıngan düzenlemeler olarak adlandırıyorum, büyük ölçüde düzenleme ve denetim alanına giriyor, para politikasının alanına değil. Bazı ülkelerde ise düzenleme ve denetleme yetkisi merkez bankası dışındaki kurumlarda. Çoğu ülkede para politikasını merkez bankası yürütürken finansal sistemi düzenleme ve denetleme yetkisi başka kurumlarda. Türkiye’de de böyle. Düzenleme ve denetleme yetkisi Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumunda (BDDK).  Balonlar finansal sistem açısından önemli bir risk oluşturuyorlar. Balon şiştikçe, varlık fiyatları artıyor; servet artıyor. Alınan riskler de artıyor. Balon patladığı zaman ise varlık fiyatlarındaki keskin düşüşle birlikte servetler eriyor, bilançolar bozuluyor. Yükümlülüklerin yerine getirilmesi zorlaşıyor. Küresel krize giden süreçte, ABD’deki konut fiyatlarının uzunca bir süre artmasının ve bu artışı önlemek için bir şey yapılmamasının rolü olduğu artık bir sır değil. Dolayısıyla, merkez bankalarının mali varlık fiyatlarında balonların oluşumunu engellemeleri gerektiği de düşünülüyor. Bu düşünceye karşı çıkanlar da var elbette. Doğru cevap E'dir.

Koridorun üst sınırını merkez bankasının bankalara borç verme faizi, alt sınırını ise merkez bankasının bankalardan borç alma faizi belirliyor. Bir de genellikle merkez bankalarının koridorun içinde olacak şekilde belirledikleri ve kısa vadeli piyasa faizinin o düzeye yakın bir yerde oluşmasını istedikleri politika faizi var.

Mevduat toplayan finansal kurumlar topladıkları mevduatın merkez bankasınca saptanan oranını merkez bankasında tutmak zorundalar. Bu oran ne kadar yüksekse finansal kurumlara yatırılan her birim mevduatın krediye ya da o bankaya kâr elde etme olanağı sağlayan benzeri bir varlık türüne dönüşen kısmı da o kadar az olacaktır. Daha düşük zorunlu karşılık oranları ise diğer belirleyici unsurlar aynı kalmak üzere, ekonomiye arz edilen kredi ve benzeri finansal ürünlerin artması anlamına gelir. Hatırlarsanız, merkez bankasına yatacak zorunlu karşılık tutarı hesaplandıktan sonra ilgili bankaya bir süre veriliyordu. Hesaplanan zorunlu karşılık miktarı, bu süreden sonra başlayan bir dönemde merkez bankasında tutuluyordu. Bu nedenle, zorunlu karşılık oranı çok esnek bir para politikası aracı değil. Zorunlu karşılık oranını bugün değiştirseniz, ekonominin likidite düzeyi hemen değişmeyecektir. Bu uygulamanın en önemli nedeni finansal istikrara katkıda bulunmak. Birincisi, merkez bankasında toplanan zorunlu karşılıklar beklenmedik mevduat çekilişlerine karşı bir sigorta işlevi görüyorlar. Böyle bir uygulamanın olmadığını düşünün. Finansal sistem, bu durumda topladığı her bir liralık mevduatın çok önemli bir kısmını kendisine kâr sağlamasını beklediği varlıklara dönüştürecektir. Bu, finansal sistemi beklenmedik mevduat çekilişlerine karşı bir bütün olarak daha riskli yapar. Oysa merkez bankasındaki zorunlu karşılıklar, böyle bir durumda bankaların imdadına yetişebilir. Mevduatlardaki ani bir çıkış karşısında merkez bankası zorunlu karşılık oranını düşürecek ve yeni düşük oran ile önceki yüksek oran arasındaki farktan doğan zorunlu karşılık miktarını bankalara geri verecektir. İkincisi, zorunlu karşılık oranları değiştirilerek bankaların açabilecekleri kredi miktarı azaltılabilir. Çok hızlı kredi genişlemesi genellikle arzu edilmeyen bir şey. Tarihteki finansal krizlerin yaklaşık yarıya yakınından önce oldukça hızlı kredi genişlemesi gözleniyor. Doğru cevap C'dir.

Yerli paranın değerli olduğunu ve bu durumun da ekonomi açısından istenilir olmadığını düşünen bir merkez bankası, yerli paranın değerini belli bir düzeyin üzerine çıkarmak istemiyorsa, farklı bir ifadeyle döviz kurunun düşmesinden hoşlanmıyorsa, döviz alarak döviz kurunu yukarıya çekmek isteyebilir. Tersine, yerli paraya değer kazandırmak isteyen bir merkez bankasının özellikle döviz talebinin arttığı ve döviz kuruna yukarı doğru baskı olduğu dönemlerde döviz piyasasında döviz satarak döviz arzını artırması gerekir. Böylelikle, yerli paranın değer kaybetmesinin önüne geçmeye çalışacaktır. Döviz piyasasının işleyişini mümkün olduğu kadar etkilemeden döviz rezervlerini artırmanın temel yolu, düzenli olarak kurallı ihalelerle döviz satın almak. Burada önemli olan önceden finansal sistemin hangi sıklıkta ve ne miktarda döviz satın alınacağını bilmesi. Elbette ihalenin yöntemi de çok önemli. Tersine düzenli döviz satım ihaleleri de yapılabilir. İhale sistemleri hem döviz alım ve satımlarının sürpriz şeklinde olmasını engelliyor, hem de müdahalelerdeki belirsizliği ortadan kaldırıyor. Hayat o kadar kolay değil; bu işlemlerin yan etkileri var. Piyasaya döviz satan bir merkez bankası aynı zamanda piyasadan yerli para çekmiş oluyor; para tabanı azalıyor. Merkez bankasının döviz almasının yan etkisi ise piyasaya yerli para sürmesi oluyor. O merkez bankasının bilançosunun varlık tarafında döviz rezervleri artıyor, yükümlülük tarafında ise para tabanı. Dolayısıyla, sisteme arz edilen para tabanı artıyor. Merkez bankası bu artışın enflasyonu yükselteceğinden korkuyorsa açık piyasa işlemleri ile sisteme çıkan likiditeyi çekecek. Ters repo yapacak ve/veya doğrudan tahvil satacak. Buna ‘sterilizasyon’ deniliyor. Mesela doğrudan tahvil satımı sonucunda, merkez bankasının bilançosunun yükümlülük tarafındaki para tabanı azalacak. Karşılığında da varlık tarafındaki tahvil miktarı düşecek. Sterilize edilen, sisteme çıkan yerli para. Sterilizasyonun merkez bankasına bir maliyeti var. Merkez bankası ters repo işlemi ya da doğrudan tahvil satımında bankalara bir faiz ödüyor. Sterilizasyonu uzun süre devam ettirmek zor. Zira merkez bankalarının sürekli olarak döviz almak zorunda kalmalarının temel nedeni, ülkeye artan miktarda yabancı fon akımı olması. Bu fon akımlarını tetikleyen ise geldikleri ülkede elde edecekleri riskten arınmış getirilerin yüksekliği. Bu getiri, kendi ülkelerindeki ya da üçüncü ülkelerdeki alternatif yatırım araçlarından elde edeceklerinden yüksekse o ülkeye yönelecekler. Merkez bankasının sürekli sterilizasyon yapmak zorunda kalması o ülkedeki faiz oranlarının aşağıya düşmesini engelleyecek bir uygulama. Muhtemelen de yukarıya doğru baskı yapacak. Bu olgunun o ülkedeki riski artırmadığını varsayarsanız, yabancı fon akımlarının iştahını daha da artıracağı ortaya çıkar. Farklı bir ifadeyle, sterilizasyon sürekli yapılabilecek bir işlem değil. Çünkü sterilizasyon yapma ihtiyacını doğuran olgunun (yabancı fon akımları) arkasındaki temel nedeni (elverişli yurtiçi faiz) daha da güçlendiriyor. En azından zayıflatmıyor. Doğru cevap D'dir.

Zorunlu karşılık oranlarının artırılarak hızlı kredi genişlemesinin frenlenmesi, makro-sakıngan önlemler arasında sayılabilir. Başka araçlar da var. Zorunlu karşılık oranının artırılması yerine ya da onunla birlikte bankaların açtıkları her bir birimlik kredi başına daha fazla sermaye tutmaları istenebilir. Bunu tersinden de okuyabilirsiniz: Bankanın belli bir sermayesi var. Ortakların ek sermaye koymak yerine açtıkları kredi miktarını azaltmak yolunu seçmeleri de söz konusu. Zaten sermaye karşılık (yeterlilik) oranlarını artırmanın amacı da bu. Yerli paranın değerli olduğunu ve bu durumun da ekonomi açısından istenilir olmadığını düşünen bir merkez bankası, yerli paranın değerini belli bir düzeyin üzerine çıkarmak istemiyorsa, farklı bir ifadeyle döviz kurunun düşmesinden hoşlanmıyorsa, döviz alarak döviz kurunu yukarıya çekmek isteyebilir. Tersine, yerli paraya değer kazandırmak isteyen bir merkez bankasının özellikle döviz talebinin arttığı ve döviz kuruna yukarı doğru baskı olduğu dönemlerde döviz piyasasında döviz satarak döviz arzını artırması gerekir. Böylelikle, yerli paranın değer kaybetmesinin önüne geçmeye çalışacaktır.  iletişim politikasını da merkez bankasının aracı olarak kullanmak mümkün. Mesala, kısa vadeli faizi arttırmaksızın faizlerin ileride artabileceğine dair bir açıklama yapmak, açıklamanın yapıldığı andan itibaren piyasa faizlerinin yükselmesine yol açabilir. Bir önceki ünitede enflasyon hedeflemesi rejimini tartışıyorken merkez bankalarının çeşitli raporlar ve duyurular yayımladıklarından söz ettim. Bunları da iletişim politikası çerçevesinde değerlendirmek gerekiyor. Doğru cevap A'dır.

TCMB’nin en önemli iki iletişim aracı Para Politikası Kurulu toplantılarından sonra yayınlanan duyurular ve üç ayda bir yayınlanan Enflasyon Raporu. Ayrıca, TCMB 2001 sonundan başlayarak her yılbaşından önce yeni yılda uygulanacak para ve döviz kuru politikası hakkında ayrıntılı bir rapor açıklıyor. Yılda iki kez Finansal İstikrar Raporu ve her ay son enflasyon verisini değerlendiren kısa bir rapor yayınlanıyor. Bunlar da önemli. Tabii, bir de başkanın konuşmaları var. Doğru cevap B'dir.

TCMB 2002 yılı ortasından bu yana koridor sistemini kullanıyor. Bu faizleri Para Politikası Kurulu saptıyor. Bu kurulun toplantıları her ay yapılıyor. Toplantı günleri yılın başında kamuoyuna açıklanıyor. Kurul, toplantının bitiminde kısa bir duyuru yayınlıyor. Bu duyurularda, bir dahaki toplantıya kadar geçerli olan borç verme ve borç alma faiz oranları ile koridorun içinde yer alan politika faizi açıklanıyor. Bu faizler TCMB bünyesindeki Bankalararası Para Piyasası ile İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) Repo-Ters Repo Pazarı’nda geçerli olan faizler. Bir de bu piyasaların normal çalışma saatlerinin dışında fon alıp vermek isteyen bankalara uygulanan ‘geç likidite faiz oranları’ var. Adından da anlaşılacağı gibi bunlar cezai faiz oranları. Bu pencereden borç alan banka merkez bankasının borç verme faiz oranından yüksek bir oranla borçlanıyor. Borç veren banka ise merkez bankasının borç alma faiz oranından daha düşük bir faiz oranına razı oluyor. Doğru cevap E'dir.

TCMB açık piyasa işlemlerini ya İMKB RepoTers Repo Pazarı’nda ya da kendi bünyesinde gerçekleştiriyor. Repo, ters repo, doğrudan alım ve doğrudan satım yapabiliyor. Ters repo ve doğrudan satım işlemi yapabilmesi için, açık ki portföyünde Hazine tahvili olması gerekiyor. Portföyünün yetersiz olduğu durumlarda likidite senedi de ihraç edebilir. Bunlar vadesi 91 günü aşmayan senetler. Repo ve ters repo işlemlerindeki en uzun vade de 91 günle sınırlı. Doğrudan satın alınacak tahvillerde ise vade sınırı yok. Bu işlemleri İMKB RepoTers Repo Pazarı’nda yapıyorsa işlemler oranın kurallarına bağlı. Kendi bünyesinde ise ihale ya da kotasyon yöntemi kullanıyor. TCMB ayrıca Bankalararası Para Piyasası’nda bankalardan mevduat satın alıyor ya da bankalar mevduat satıyor. Bunlara depo alımı ve satımı da deniliyor. Depo satımı teminat karşılığında yapılıyor, depo alınırken ise TCMB’nin teminat vermesi söz konusu değil. Doğru cevap B'dir.

Çağdaş merkez bankaları likidite yönetimini temel olarak açık piyasa işlemleri ile yapıyorlar. Piyasada geçici likidite sıkışıklığı varsa bu sıkışıklığı gidermek için merkez bankasının kullanacağı ana araç ‘repo’ işlemi. Repo, iki ayaklı bir işlem. İlk ayakta, merkez bankası ticari bankadan, menkul kıymet (tahvil diyelim) satın alıyor. Banka, bu satışı ‘geri almak’ vaadiyle yapıyor. Bu süreç merkez bankası tarafından bakarsanız merkez bankası geri satmak vaadi ile tahvil satın almış oluyor. Başka bir ifadeyle, bu tahvil bir süreliğine merkez bankasında kalıyor. İşlemin ikinci aşamasında ilk işlem tersine dönüyor. İlk aşamada, merkez bankası geçici olarak satın aldığı tahvil karşılığında o bankaya bir fon aktarmış oluyor. Burada önemli olan, bu işlemin ilk aşamasında bankacılık sisteminin likiditesinin artması. İşlemin ikinci aşamasında ise ‘geri satın alma vaadi’ devreye giriyor: Banka, sattığı tahvili merkez bankasından satın alıyor, dolayısıyla sisteme çıkan likidite tekrar merkez bankasına dönüyor. Sonuçta, sistemin geçici likidite gereksinimi karşılanmış oluyor. Ters repo işlemi, adından da anlaşılacağı gibi reponun tamamen tersi bir işlem. Burada amaç, sistemden geçici olarak likidite çekmek. Bu nedenle, merkez bankası ilk aşamada ‘geri alma vaadiyle’ bankalara tahvil satıyor. Bunun karşılığında bankalar merkez bankasına fon aktarmış oluyorlar. Böylelikle sistemden bir süreliğine likidite çekilmiş oluyor. İşlemin ikinci aşamasında, ‘geri alma vaadi’ yerine getiriliyor. Yani, merkez bankası tahvillerini bankalardan geri satın alıyor. İlk aşamada sistemden çekilen likidite böylelikle tekrar sisteme dönmüş oluyor. Merkez bankası sistemdeki likidite sıkışıklığının kalıcı olduğunu düşünüyorsa, bankalardan doğrudan tahvil alabilir. Tersi durumda, yani likidite bolluğu kalıcı ise, bu sefer doğrudan tahvil satımına gidebilir. Ayrıca, bankalar merkez bankalarına kısa vadeli mevduat yatırabiliyorlar. Yine benzer bir şekilde, bankalar merkez bankalarından kısa vadeli mevduat alabiliyorlar. Özellikle koridor sisteminin çalışması açısından önemli bu olanaklar. Doğru cevap A'dır.

Bankalar belli bir faizle mevduat topluyorlar. Merkez bankası bankalardan bu mevduatın bir kısmını kendisine vermelerini istiyor. Bankaların merkez bankasında tuttukları zorunlu karşılıklara faiz ödenmiyorsa ya da ödenen faiz mevduat faizinden düşükse zorunlu karşılık oranındaki her artışın (diğer unsurlar aynı kalmak üzere) bankaların kârlılığını azaltacağı sanıyorum açık. Peki, böyle bir uygulamaya neden gidiyor merkez bankaları? Bu uygulamanın en önemli nedeni finansal istikrara katkıda bulunmak.

Makro-sakıngan önlemler, ‘bankaların işler iyiye giderken gaza daha az, işler kötüye giderken de bu sefer frene daha az basmalarını sağlamaya çalışmak’tır.

Çağdaş merkez bankaları likidite yönetimini temel olarak açık piyasa işlemleri ile yapıyorlar. Piyasada geçici likidite sıkışıklığı varsa bu sıkışıklığı gidermek için merkez bankasının kullanacağı ana araç ‘repo’ işlemi. Repo, iki ayaklı bir işlem. İlk ayakta, merkez bankası ticari bankadan, menkul kıymet (tahvil diyelim) satın alıyor. Banka, bu satışı ‘geri almak’ vaadiyle yapıyor.

Reeskont kredisi merkez bankalarınca finansal kurumlara veriliyor. Amaç, bankaların geçici likidite ihtiyaçlarını karşılamak. Merkez bankaları reeskont faizini ve teminat olarak istedikleri mali varlıkların çeşitlerini değiştirerek ekonominin likiditesini ayarlamaya çalışabilirler.

O merkez bankasının bilançosunun varlık tarafında döviz rezervleri artıyor, yükümlülük tarafında ise para tabanı. Dolayısıyla, sisteme arz edilen para tabanı artıyor. Merkez bankası bu artışın enflasyonu yükselteceğinden korkuyorsa açık piyasa işlemleri ile sisteme çıkan likiditeyi çekecek. Ters repo yapacak ve/veya doğrudan tahvil satacak. Buna ‘sterilizasyon’ deniliyor.

Zorunlu Karşılık Sistemi Bankaların hangi yükümlülüklerinin zorunlu karşılık uygulamasına tabi olduklarını TCMB belirliyor. Zorunlu karşılığa tabi yükümlülükler iki haftada bir cuma günleri itibarıyla hesaplanıyor.