PARA VE BANKA

Bir merkez bankasının iki temel amacından ilki fiyat istikrarını sağlamaktır. Fiyat istikrarı, ‘sıfır enflasyon’ anlamına gelmez. Küresel krize kadar yüzde 2 düzeyinde bir enflasyonun fiyat istikrarı ile uyumlu olduğu düşünülüyordu. Küresel krizden sonra, gerektiğinde ekonomileri canlandırabilmek için reel faizleri sıfırın altına indirmenin gerekli olabileceği görüşünden hareketle, merkez bankalarının yüzde 4 dolaylarında bir enflasyon düzeyini fiyat istikrarı olarak almaları gerektiği tartışılmaya başlandı.

Çeşitli finansal istikrarsızlık kaynakları var. En önemlileri şunlar: Açık döviz pozisyonu, vade uyuşmazlığı, sorunlu krediler, yetersiz sermaye, likidite yetmezliği.

Bir ekonomide üretim düzeyi potansiyelinin oldukça altında ise para politikasının aradaki farkı azaltmak için yapabilecekleri var mı? Elbette bu sorunun tersi de geçerli: Üretim düzeyi potansiyelinin oldukça üstünde ise para politikası ile ekonomiyi potansiyeline getirmeye çalışmalı mı? Makroekonomi derslerinden hatırlayacaksınız: İki farklı görüş var. Birincisi, ekonominin kendi dinamikleri ile tekrar potansiyel üretim düzeyine döneceğini belirtiyor ve bu nedenle para ya da maliye politikasında bir değişikliğe gerek olmadığını söylüyor. İkinci görüş ise ekonomin kendi dinamikleri ile dengeye gelmesinin ancak zamanla gerçekleşebileceğine ve bu zamanın oldukça uzun olabileceğine dikkat çekiyor. Bu zamanı kısaltmak üzere para ve maliye politikasının aktif biçimde kullanılmasını tavsiye ediyor. Sözgelimi üretim potansiyel düzeyinin altında ise iç talebi artırmak için faiz haddinin düşürülmesi (parasal genişlemeye gidilmesi) ve /veya genişlemeci maliye politikasının (kamu harcamaların artırılması ve vergi oranlarının düşürülmesi) uygulanması öneriliyor.

Koridorun üst sınırını merkez bankasının bankalara borç verme faizi, alt sınırını ise merkez bankasının bankalardan borç alma faizi belirliyor. Bir de genellikle merkez bankalarının koridorun içinde olacak şekilde belirledikleri ve kısa vadeli piyasa faizinin o düzeye yakın bir yerde oluşmasını istedikleri politika faizi var.

Koridor sistemi şöyle çalışıyor: Merkez bankası bir borç verme, bir de borç alma faiz oranı açıklıyor. Merkez bankasının borç verme faiz oranı, geçici likidite sıkışıklığına düşen bir bankanın merkez bankasından kısa vadeli borçlanmak için ödemeyi kabul ettiği faiz oranı oluyor. Merkez bankasının borç alma faiz oranı ise, geçici likidite fazlası olan bir bankanın, bu fonunu değerlendirerek, bir faiz getirisi sağlamak için merkez bankasına bu fonu mevduat şeklinde yatırması halinde almayı kabul ettiği faiz oranına deniyor.

Reeskont kredisi merkez bankalarınca finansal kurumlara veriliyor. Amaç, bankaların geçici likidite ihtiyaçlarını karşılamak. Merkez bankaları reeskont faizini ve teminat olarak istedikleri mali varlıkların çeşitlerini değiştirerek ekonominin likiditesini ayarlamaya çalışabilirler. Reeskont kredisi kullanmanın kullanıcı açısından maliyetini merkez bankalarınca saptanan reeskont faizi belirliyor. Merkez bankaları açtıkları kredi karşılığında bankalardan teminat istiyorlar. Bu teminatlar, genellikle ülkelerin hazinelerinin ihraç ettikleri tahviller ve kredi notu çok yüksek şirketlerin borçlanma senetleri oluyor (mesela bu şirketlere bankaların açtıkları krediler).

TCMB'nın araçları;

Zorunlu karşılık sistemi

Koridor sistemi ve Politika faizi

Açık piyasa işlemleri

İletişim politikası

Reeskont kredisi ve Reeskont Faiz oranı

Döviz müdahaleleri ve İhaleleri

TCMB açık piyasa işlemlerini ya İMKB RepoTers Repo Pazarı’nda ya da kendi bünyesinde gerçekleştiriyor. Repo, ters repo, doğrudan alım ve doğrudan satım yapabiliyor. Ters repo ve doğrudan satım işlemi yapabilmesi için, açık ki portföyünde Hazine tahvili olması gerekiyor. Portföyünün yetersiz olduğu durumlarda likidite senedi de ihraç edebilir. Bunlar vadesi 91 günü aşmayan senetler. Repo ve ters repo işlemlerindeki en uzun vade de 91 günle sınırlı.

Likidite arzını merkez bankaları sağlıyor. Likidite arzının merkez bankalarının kontrolünde olan ve olmayan kısmı var. Mesela her ülkenin hazinesinin merkez bankasında mevduat hesabı var. Bu hesaptan yapılacak çekilişler ya da hesaba
eklemeler merkez bankalarının kontrolünde değil. Ama bu hesaplardaki hareketler likidite arzını etkiliyor. Merkez bankaları hem likidite talebini hem de kontrolleri dışında likidite arzında olan değişiklikleri dikkate alarak likidite yönetimi gerçekleştiriyorlar.

TCMB 2002 yılı ortasından bu yana koridor sistemini kullanıyor. Bu faizleri Para Politikası Kurulu saptıyor. Bu kurulun toplantıları her ay yapılıyor.

Para politikası ile enflasyon arasında çok yakın bir ilişki var. Hiperenflasyona giden yol, yüksek bütçe açıklarının merkez bankasına para bastırılarak finanse edilmesinden geçiyor. Enflasyonun çok yüksek olmasa da düşük iki haneli düzeylerde dolaştığı ekonomilerde yaşanan enflasyonda da gevşek para politikasının rolü var. Mesela, politika yapıcıları üretimi potansiyel düzeyinin üzerine taşımak için faizleri düşük tutmaya çalışabilirler. Elbette, böyle ekonomilerde bütçe açıkları da olabilir ve bu açıklardan doğan finansman gereksiniminin bir kısmı merkez bankalarına para bastırılarak karşılanmak istenebilir. Bu olgunun da enflasyona katkısı olacağı açık. Bu çerçevede, para politikasının en önemli amacını hemen belirtmek mümkün: Fiyat istikrarını sağlamak.

Küresel krize kadar % 2 dolaylarında bir enflasyonun fiyat istikrarı ile uyumlu olduğu, özellikle gelişmiş ülkelerde yaygın kabul görüyordu. Bu nedenle enflasyon hedeflemesi rejimi uygulayan gelişmiş ülkelerde enflasyon hedefleri genellikle % 2 ve civarında tutuldu.

Küresel krize kadar % 2 dolaylarında bir enflasyonun fiyat istikrarı ile uyumlu olduğu, özellikle gelişmiş ülkelerde yaygın kabul görüyordu. Bu nedenle enflasyon hedeflemesi rejimi uygulayan gelişmiş ülkelerde enflasyon hedefleri genellikle % 2 ve civarında tutuldu. Krizden sonra bu düzeyin düşük olabileceği konusunda görüşler de ortaya atıldı. Temel nedeni şu: Kriz dönemlerinde iç talep keskin biçimde azalıyor, üretim düşüyor ve işsizlik yükseliyor. Böyle durumlarda verilmesi gereken politika tepkisi çoğu iktisatçıya göre (piyasaların işleyişine karışılmaması gerektiğini düşünen iktisatçılar hariç) hem maliye politikasını gevşetmek (vergileri azaltıp kamu harcamalarını artırmak) hem de faizleri düşürmek ve para basmak.

Mevduat kabul eden finansal kurumların varlıkları genellikle borçlarına göre daha uzun vadeli olur. Bu durumun oldukça belirgin olduğunu düşünelim. Farklı bir ifadeyle, bankacılık sektörünün varlıkları çok uzun vadeli olsun, borçları ise çok kısa vadeli. Şimdi bir nedenle faizler artsın. Vadesi biten mevduat bankadan gidecek, banka yeni kaynak (borç) arayacak. Ya da vadesi biten mevduatı mevduat sahibi yenileyecek. Sonuçta banka daha yüksek olan faiz düzeyinden borç almış olacak. Oysa varlıkları hâlâ düşük faizle değerlendiriyor. Bu da kârlılığını olumsuz etkileyerek o bankayı zor durumda bırakacak bir gelişme. Şüphesiz faizlerin artmadığı durumda da vade uyuşmazlığı bir kırılganlık kaynağı. Zira herhangi bir nedenle bankaların topladıkları fonların (bankaların borçlarının) bir kısmı bankadan çekilmek istenirse yani vade bitiminde yenilenmezse o banka nakit bulmak zorunda ki bu borçlarını ödesin. Varlıklarının kalitesinde belki bir sorun yok ama ne yazık ki onların nakde dönüşmesi için zaman gerekiyor. Bu durumda o banka likidite sorunu ile karşı karşıya kalacak. Bu da finansal istikrar açısından istenmeyen bir durum.

Normal koşullarda bir mali kurum geçici nakit sıkışıklığını gidermek için başka bir mali kurumdan kısa vadeli borç alır. Mutlaka sermaye sorunu olması gerekmez nakit sıkışıklığı için. Finansal piyasalarda gerginliğin arttığı dönemlerde kimsenin kimseye güveni kalmıyor ve bankalar birbirleri ile normal dönemlerde yaptıkları işlemleri yapmaktan vazgeçebiliyorlar. Mesela kısa vadeli fon fazlası olan bir banka, bu fazlalığı kısa vadeli fon gereksinimi olan bir bankaya borç verip getiri elde etmek yerine kasasında tutabiliyor. Bu koşullar altında fon gereksinimi olan bankaların bu gereksinimleri karşılanmazsa yani likidite sıkışıklığı sorunu giderilmezse sermaye yetmezliği baş gösterebilir. Bunun da önlenmesi gerekir.

Küresel krize kadar temel politika araçlarının başında kısa vadeli faiz oranları geliyordu. Küresel krizden sonra, tek başına politika faizini kullanarak hem finansal istikrarı hem de fiyat istikrarını sağlayamayacaklarını düşünen merkez bankaları başka politika araçlarını da kullanmaya yöneldiler. Mesela zorunlu karşılık oranları, mesela bankacılık sektörünün düzenlemesinin ve denetiminin merkez bankalarının sorumluluğunda olduğu ülkelerde sermaye yeterlik oranları gibi. TCMB, 2010’un sonlarından başlayarak faiz koridorunun genişliğini de bir para politikası aracı olarak kullanmaya başladı.

Mevduat toplayan finansal kurumlar topladıkları mevduatın merkez bankasınca saptanan oranını merkez bankasında tutmak zorundalar. Bu oran ne kadar yüksekse finansal kurumlara yatırılan her birim mevduatın krediye ya da o bankaya kâr elde etme olanağı sağlayan benzeri bir varlık türüne dönüşen kısmı da o kadar az olacaktır. Daha düşük zorunlu karşılık oranları ise diğer belirleyici unsurlar aynı kalmak üzere, ekonomiye arz edilen kredi ve benzeri finansal ürünlerin artması anlamına gelir.

Hatırlarsanız, merkez bankasına yatacak zorunlu karşılık tutarı hesaplandıktan sonra ilgili bankaya bir süre veriliyordu. Hesaplanan zorunlu karşılık miktarı, bu süreden sonra başlayan bir dönemde merkez bankasında tutuluyordu. Bu nedenle, zorunlu karşılık oranı çok esnek bir para politikası aracı değil. Zorunlu karşılık oranını bugün değiştirseniz, ekonominin likidik düzeyi hemen değişmeyecektir.

Küresel krizle birlikte, mikro-sakıngan önlemlerin yanı sıra makro-sakıngan önlemlerin de önemleri arttı. Makro-sakıngan önlemler kısaca, ‘bankaların işler iyiye giderken gaza daha az, işler kötüye giderken de bu defa frene daha az basmalarını sağlamaya çalışmak’ olarak tanımlanabilir. Bilmece gibi olduysa kusura bakmayın, özü şu: Ekonomiler hızla büyürken risk alma iştahı da fazla oluyor. Bu, kimi durumlarda aşırı risk almaya dönüşüyor. Ama ekonomiler kesintisiz büyümüyorlar. Piyasa ekonomilerinde gayri safi yurtiçi hasıla ortalama bir büyüme oranının etrafında önemli dalgalanmalar gösterebiliyor. Farklı bir ifadeyle hızlı büyüme dönemi bir süre sonra yerini düşük büyüme dönemine bırakıyor. Bu tür yavaş büyüme ya da küçülme dönemlerinde borçluların aldıkları borçları ödemeleri zorlaşabiliyor. Mesela şirketlerin sattıkları mal ve hizmet miktarı azalıp nakit akımları kötüleşebiliyor. Bu nedenle, hızlı büyüme dönemlerinde aşırı risk alınmasını engelleyici düzenlemelere gidilmesinin yerinde olacağı düşünülüyor.

TCMB açık piyasa işlemlerini ya İMKB RepoTers Repo Pazarı’nda ya da kendi bünyesinde gerçekleştiriyor. Repo, ters repo, doğrudan alım ve doğrudan satım yapabiliyor. Ters repo ve doğrudan satım işlemi yapabilmesi için, açık ki portföyünde Hazine tahvili olması gerekiyor. Portföyünün yetersiz olduğu durumlarda likidite senedi de ihraç edebilir. Bunlar vadesi 91 günü aşmayan senetler. Repo ve ters repo işlemlerindeki en uzun vade de 91 günle sınırlı. Doğrudan satın alınacak tahvillerde ise vade sınırı yok. Bu işlemleri İMKB RepoTers Repo Pazarı’nda yapıyorsa işlemler oranın kurallarına bağlı. Kendi bünyesinde ise ihale ya da kotasyon yöntemi kullanıyor. TCMB ayrıca Bankalararası Para Piyasası’nda bankalardan mevduat satın alıyor ya da bankalar mevduat satıyor. Bunlara depo alımı ve satımı da deniliyor. Depo satımı teminat karşılığında yapılıyor, depo alınırken ise TCMB’nin teminat vermesi söz konusu değil.

2001 krizinden sonra Türkiye’de dalgalı döviz kuru rejimi uygulanmaya başlandı. Bu sistemin ruhuna uygun olarak TCMB, finansal piyasalarda gerginliğin had safhada olduğu dönemler (mesela 2008 sonu-2009’un başları, 2011’in ikinci yarısı gibi) dışında sürpriz döviz müdahalelerinden kaçındı. Genellikle, döviz rezervlerini artırmak için kuralları önceden duyurulan ihalelerle piyasadan günlük döviz alımına gitti. Finansal piyasalarda gerginliğin arttığı dönemlerde ise bu uygulamasını durdurdu. Gerginliğin artarak finansal sistemde döviz likiditesinin son derece azalması durumunda ise hem sürpriz döviz satım müdahaleleri yaptı hem de düzenli döviz satım ihaleleri düzenledi. Özellikle 2011’in ikinci yarısında bu uygulama giderek yoğunlaştı.