PARA VE BANKA

TCMB Kanunu’nda 25 Nisan 2001 tarihinde önemli değişiklikler yapıldı. Yasa yeni hâli ile 9 Mayıs 2001’de yürürlüğe girdi. Yasadaki en önemli değişiklik TCMB’nin ‘Temel Görev ve Yetkileri’ni belirleyen dördüncü maddede yapıldı. O maddede şöyle deniliyor: “Bankanın temel amacı fiyat istikrarını sağlamaktır. Banka, fiyat istikrarını sağlamak için uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı araçlarını doğrudan kendisi belirler.”

Araç bağımsızlığı merkez bankalarının amaçlarına ulaşmak için ne tür para ve döviz kuru politikası araçları kullanmak istiyorlarsa onları istedikleri gibi kullanmakta özgür olmaları anlamına geliyor. Araç bağımsızlığına sahip bir merkez bankasının hangi aracını ne yönde kullanacağı hakkında karar alırken -mesela politika faizini (kısa vadeli faiz haddini) değiştirmek için- hükümete danışması söz konusu değil.

TCMB’nin amaç bağımsızlığı yok. Buna karşın, araç bağımsızlığı ve ekonomik bağımsızlığı var.

Parasal kontrol rejimlerinin yararları, 1990’ların başlarından itibaren giderek artan oranda sorgulandı ve bu uygulamadan vazgeçildi. İki nedenle: Hızla artan finansal yenilikler ve parasal kontrolün sokaktaki insanlar açısından anlaşılır olmasının zorluğu.

Resmi dolarizasyon yerli paradan vazgeçilip başka bir ülkenin parasının kullanılmasına deniliyor. Bir çaresizliğin sonucu olarak ortaya çıkıyor. Bu yolla ekonomisi güçlü bir ülkenin para politikasının saygınlığına sahip olunmak isteniliyor.

Senyoraj geliri, devletin para basarak satın aldığı mal ve hizmet miktarı olarak tanımlanıyor. Dolayısıyla, kendi parasını basan her ülkenin bir senyoraj geliri var.

Bir başka sabit döviz kuru rejimi çeşidi, döviz kurunun her gün alacağı değeri önceden açıklamak. Bu, genellikle enflasyonun, paranın bağlandığı ülkenin enflasyonundan yüksek olacağının beklendiği ülkelerde uygulanıyor. Aradaki farkı giderecek şekilde döviz kurunun önceden açıklanan biçimde yükselmesine izin veriliyor. Böylelikle, döviz kurundaki (tahmin edilen) artışın yurtiçi ile yurtdışı enflasyon arasındaki (tahmin edilen) fark kadar olmasına çalışılıyor. Hem döviz kurunun sözgelimi bir yıl boyunca alacağı değer yılbaşında (önceden) açıklanmış ve böylece döviz kuru hakkındaki belirsizlik ortadan kaldırılmış olunuyor. Hem de yerli paranın reel olarak değer kaybetmesinin ya da değerlenmesinin önüne geçilmeye çalışılıyor. Bu tür bir uygulamayı Türkiye 2000 yılının başında devreye soktu. Bu uygulama Şubat 2001’de patlak veren krizle sona erdi.

Saf halde dalgalı kur rejimi uygulayan bir merkez bankası döviz kuruna müdahale etmiyor. Döviz kuru döviz piyasasında belirleniyor. Döviz talebi arzından fazlaysa döviz kuru artıyor, azsa da düşüyor. Saf hâlde dalgalı döviz kuru rejiminde, dolayısıyla, merkez bankasının döviz rezervindeki değişiklikler müdahalelerden bağımsız bir hale geliyor.

Enflasyon hedeflemesi rejiminin özü şu: Merkez bankasına yasayla fiyat istikrarını sağlama görevi veriliyor. Bu, onun temel amacı oluyor. Yine yasayla o merkez bankasının kamu kesimine kredi açması yasaklanıyor ve temel amacı doğrultusunda istediği politika aracını serbestçe kullanılmasına izin veriliyor. Ya hükümetle birlikte, ya hükümet tarafından ya da merkez bankasınca kısa ve orta vadeli enflasyon hedefleri belirleniyor ve kamuoyuna açıklanıyor.

Bir merkez bankasının enflasyon hedeflemesi yapabilmesi için gerekli ön koşullar şunlardır;

Amaç bağımsızlığının demokrasiyle çeliştiği yönünde yaygın bir kanaat vardır. Merkez bankasının amaçlarını yalnızca kendi belirlemesi halinde sadece enflasyon hedeflemesi yapmasının önüne geçilebilir.

“Bankanın temel amacı fiyat istikrarını sağlamaktır. Banka, fiyat istikrarını sağlamak
için uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı araçlarını doğrudan kendisi belirler.”

2001 yılında yapılan değişiklik ile kanunda Merkez Bankası'nın amacı yukarıdaki metinden görüleceği üzere fiyat istikrarıdır.

TCMB’nin amaç bağımsızlığı yoktur. Buna karşılık araç bağımsızlığı ve ekonomik bağımsızlığı vardır.

Nominal faiz haddini reel faiz haddi ile enflasyon bekleyişlerinin toplamı olarak düşünebilirsiniz. Bu sebeple D şıkkı doğrudur.

Enflasyon hedeflemesi uygulayan çoğu merkez bankası, faiz kararı alınırken üretim düzeyi ile üretimin potansiyel düzeyi arasındaki farkı da dikkate alıyor. Bu durumda ‘esnek enflasyon hedeflemesi’ uygulanmış oluyor. Bu fark dikkate alınmayıp sadece enflasyon ile enflasyon hedefi arasındaki farka odaklanıldığında ise uygulanan enflasyon hedeflemesine ‘katı enflasyon hedeflemesi’ adı veriliyor

Sadece enflasyon açığına yoğunlaşan enflasyon hedeflemesi rejimine "katı enflasyon hedeflemesi" adı verilmektedir. Cevap D'dir.

Küresel kriz, fiyat istikrarına rağmen oluştu. Dolayısıyla, fiyat istikrarını sağlamanın otomatik olarak finansal istikrarı sağlamaya yetmeyeceği görüldü. Elbette finansal istikrarı gözeten kurumlar da vardı. Hatta bazı ülkelerde bu görev merkez bankalarına aitti. Fakat finansal istikrarı sağlamak için finansal sistemin daha çok ‘mikro’ düzeyde denetlenmesinin ve gözetilmesinin yeterli olacağı düşünülüyordu. Ancak yukarıda  anlatılan klasik enflasyon hedeflemesinde daha çok fiyat istikrarına odaklanılmıştı. Cevap E'dir.

Yukarıdaki üç ön koşulun sağlanması yaşamsal önemdedir. Bunun yanı sıra ‘Olsa iyi olur’ cinsinden başka bazı koşullar da sayılabilir: Bunlardan bir tanesi geçmiş enflasyona bakılarak geleceğe ait enflasyon bekleyişlerinin oluşturulmaması. Geçmişteki enflasyon düzeyinden memnun değilsek ama ileriye yönelik enflasyon bekleyişleri bu yüksek düzey devam edecekmiş gibi oluşturuluyorsa yarınki enflasyonu düşürmek son derece zorlaşmaktadır. Cevap E'dir.

2000 yılında Türkiye, 2000-2002 dönemini kapsayan yeni bir ekonomik istikrar programını uygulamaya başladı. Bu program IMF ile yapılan bir stand-by anlaşması ile destekleniyordu. Programın ayırt edici özelliği uygulanan döviz kuru rejimiydi. Türkiye’nin artış hızı önceden belli döviz kuru sistemi. Cevap A'dır.

Hesap verme ilkesinin de bağımsızlığın bir sonucu olarak ortaya çıktığı belirtilebilir. Bağımsızlık, merkez bankalarının başlarına buyruk hareket etmeleri anlamına gelmiyor. Aksine bağımsız merkez bankaları kendilerine yasayla verilen görevleri, yine yasayla çizilen çerçeveye uygun bir
şekilde yapmakla yükümlüler. Fiyat istikrarını sağlamak görevi çerçevesinde neler yaptıklarını ve
yaptıklarının nedenlerini bu görevi kendilerine verenlere açıklamak durumundalar. Bu, genellikle ülkelerin parlamentolarına ve hükümetlerine önceden belirlenmiş sıklıkla gidip yapılanları anlatmak ve sorulan sorulara cevap vermek şeklinde oluyor. Cevap E'dir.