PARA VE BANKA

Mevduat bankaları özünde ticari işletmelerdir ve her ticari işletmede olduğu gibi ticari faaliyetleri gösteren mali tabloları oluşturmakla yükümlüdürler. Bu tablolara bilanço adını vermekteyiz. Bilançolar bir şirketin ya da kişinin belirli bir zamandaki mali durumunun özetidir. Bilançoların en önemli özelliklerinden biri çift taraflı kayıt sistemi sonucunda aktif ve pasif toplamının eşit olmasıdır. Bankalar açısından bakıldığında bu, aşağıdaki özdeşliği doğurur:

Varlıklar=Yükümlülükler+özkaynaklar

Bilançonun yükümlülükler tarafı bankaların topladıkları fonların kaynağını gösterirken varlıklar tarafı ise bu fonların kullanımını gösterir. Varlıklar ve yükümlülükler arasındaki fark ise bankaların özkaynaklarını yani banka sermayesini gösterir.

Bankacılık sektöründeki varlıklar temelde dört grupta toplanmaktadır: Rezervler, menkul kıymetler, krediler ve diğer varlıklar. Mevduatlar, repodan sağlanan fonlar ve özkaynaklar ise bankanın yükümlülüklerini (pasifini) ifade etmektedir.

Bankacılık sektöründeki varlıklar temelde dört grupta toplanmaktadır: Rezervler, menkul kıymetler, krediler ve diğer varlıklar. Bankalar varlıkların büyük bir kısmını menkul kıymet tutarak ve kredi vererek değerlendirmektedir. Dikkat edilmesi gereken bir nokta varlıkların temelde gelir getiren kalemler olması gerekliliğidir. Bu nedenle bankalar topladıkları fonları öncelikle yüksek faiz getireceği düşünülen kalemlerde tutma eğilimi içerisindedirler.

Bankalar mevduat toplamak dışında borçlanarak da fon toplayabilirler. Bu tür toplanan fonları kullanılan krediler adı altında toplamak mümkündür. Türkiye’de kullanılan krediler toplam kaynakların %10’unun altındadır. Kullanılan kredilerin toplam kaynaklar içerisindeki payı yüksek olmasa da özellikle likidite sıkışıklığı durumunda bankaların başvurabilecekleri alternatif kaynakları göstermesi açısından önemlidir. Bu anlamda son borçlanma mercii olan Merkez Bankaları, bankaların borç alabileceği kaynaklar arasında yer almaktadır, bu kredilere reeskont kredisi adı verilir. Eğer bankalar reeskont kredisi kullanırsa bunun karşılığında reeskont faizi ödemek durumunda kalacaklar.

Kredilerin toplam varlıklar içerisindeki payının dört dönemde düşüş gösterdiğini görüyoruz: Birincisi 1986-1988 dönemi, ikincisi 1991-1994 dönemi, üçüncü ve en büyük düşüş 1998-2002 dönemi ve son olarak 2008-2009 arası. Bu dört dönem de şaşırtıcı olmayacak biçimde ekonomik olarak sıkıntıların olduğu, ekonominin krize girdiği veya büyümenin sıkıntılı olduğu dönemlere denk düşüyor.

Türkiye’deki mevzuat bankalarda yabancı para cinsinden hesap açabilme olanağı sunuyor. Döviz tevdiat hesabı (DTH) adı verilen bu hesapların özellikle 1992-2005 yılları arasında bankacılık sisteminin topladığı mevduatların yarısına yakın kısmını oluşturduğu görülüyor. DTH hesaplarının özellikle kur belirsizliğinin arttığı ve Türk Lirası’nın değer kaybettiği 1994 yılında %50 ile ilk sıçramayı yaptığı daha sonra 2001-2002 yıllarında %55 seviyesine çıkarak rekor kırdığı söylenebilir. Bu çerçevede makroekonomik dengelerin yerine oturduğu 2002 sonrası dönemde Türk Lirası’nın değer kazanmaya başlamasıyla DTH’larının öneminin hızla azaldığını ve mevduat içindeki payınının 2009 yılında %27’ye kadar gerilediğini ancak önemini yitirmediğini görmekteyiz.

Bankalar ticari işletmelerdir ve her ticari işletme gibi temelde kâr etmek amacını güderler. Bankaların bilançosunu incelerken bankaların topladıkları fonlar karşılığında faiz ödediğini, buna karşılık bu fonların kullanımı sırasında yani kredi vererek ya da menkul kıymetler aracılığı ile faiz geliri elde ettiğini gördük. Bu süreçte ticari bir banka topladığı kaynakları kullanarak yarattığı gelirin bu kaynakları toplamanın maliyetine farkı kadar kâr elde edecektir. Bankalar bu temel bankacılık işlemi sırasında bir tür varlık dönüşümü yapmaktadırlar. Bir yönü ile bankalar vadesi daha uzun olan kredi verebilmek için daha kısa vadeli olan mevduat hesapları aracılığıyla kaynak toplamaktadır yani kısa vadeli araçları uzun vadeliye dönüştürmektedir. Diğer taraftan tasarruf sahipleri kendileri borç verecek olsalardı finansal piyasalarda karşılaşacakları risklere kıyasla banka mevduatı çok daha güvenli bir yatırım aracıdır. Bu durumda bankaların yüksek riskli araçları düşük riskli araçlara dönüştürdüğü söylenebilir. Kısaca bankalar aracılık fonksiyonunu gerçekleştirirken piyasalarda vadeleri uzatmakta ve riskleri azaltmaktadır.

Bankanın zorunlu rezervleri= 100000*0.10=10000

Banka rezervleri-zorunlu rezervler=100000-10000=90000 TL ve bankanın rezervler dışında kalan toplam TL miktarı 85000 TL ise bu banka 5000 TL serbest rezerv tutuyor demektir.

Bu durumda serbest rezerv oranı=5000/100000=0,05 yani %5'tir.

Likidite yönetimi tartışmasında bankaların neden likiditeye ihtiyaç duyabileceklerini gördük. Bu kısımda da bilançonun varlıklar kısmının nasıl yönetilmesi gerektiğini tartışacağız. Kâr etmeyi amaçlayan bankalar bu amaca yönelik olarak düşük riskli, yüksek getirili ve yüksek likiditeye sahip varlıkları tercih ederler. Ancak bu üç özelliği aynı anda sağlamak kolay olmayacağı için aşağıdaki temel dört ilkeyi gözetmek gerekir:

Reel faizlerin yüksek olduğu 1990’larda yurtdışından düşük faizle borç alıp Türkiye’de Türk Lirası cinsinden yüksek faiz getirisi elde etmek bankaların yaygın olarak baş vurdukları bir yöntemdi. Uluslararası piyasalardan kaynak kullanımı bankaları kur riskine açık bırakıyor. Kur riski döviz kurundaki oynaklık sonucunda bankaların zarar etme olasılığıdır.

Mevduat bankaları özünde ticari işletmelerdir ve her ticari işletmede olduğu gibi ticari faaliyetleri gösteren mali tabloları oluşturmakla yükümlüdürler. Bu tablolara bilanço adını vermekteyiz. Bilançolar bir şirketin ya da kişinin belirli bir zamandaki mali durumunun özetidir. Bilançoların en önemli özelliklerinden biri çift taraflı kayıt sistemi sonucunda aktif ve pasif toplamının eşit olmasıdır.

Bilanço: Şirketlerin veya kuruluşların mali durumlarının özetlendiği tablolara bilanço adı verilir.

Bankacılık sektöründeki varlıkları temelde dört grupta toplamaktadır; rezervler, menkul kıymetler, krediler ve diğer varlıklar. Tablo’dan da anlaşılacağı üzere varlıkların büyük bir kısmı menkul kıymet tutarak ve kredi vererek değerlendirilmektedir.

Krediler: Modern bankacılık sistemlerinde krediler bankaların temel varlıklarını oluştururlar.

Türkiyede Haziran 2011 dönemi itibarıyla Bankacılık sektörünün portföyünde bulundurduğu menkul kımetlerin %97’si kamu borçlanma senetlerinden, %3’ü ise hisse senetleri, yatırım fonları, özel sektör tahvilleri, banka bonoları veya banka garantili bonolar, yabancı özel sektör borçlanma senetleri ile yabancı ülke devlet tahvillerinden oluşmaktadır.

Repo bir bankanın karşı tarafa sattığı sabit getirili bir menkul kıymeti önceden belirlenen bir fiyattan ileri bir tarihte geri satın almak üzere yaptığı anlaşmadır. Aynı işlemin tersine ters repo adı verilir.

Likidite yönetimi tartışmasında bankaların neden likiditeye ihtiyaç duyabileceklerini gördük. Bu kısımda da bilançonun varlıklar kısmının nasıl yönetilmesi gerektiğini tartışacağız. Kâr etmeyi amaçlayan bankalar bu amaca yönelik olarak düşük riskli, yüksek getirili ve yüksek likiditeye sahip varlıkları tercih ederler. Ancak bu üç özelliği aynı anda sağlamak kolay olmayacağı için aşağıdaki temel dört ilkeyi gözetmek gerekir:

• Kredilerin riskini düşük tutmak gerekir. Kredilerin geri ödenmeme riskine kredi riski adı verilir ve bankaların karşılaştığı en önemli risklerden biridir. 

• Bankaların menkul kıymetler portföyünün yüksek getiri ve düşük faiz getiren varlıklardan oluşması gerekir.

• Varlık yönetiminderiski düşürmek için varlık çeşitliliğini sağlamak gereklidir. 

• Bütün bunları sağlarken önceki bölümde anlatılan likidite yönetimine önem vermek gerekir

Bankanın kredi riskiyle baş edebilmesi için öncelikle sahip olduğu bilgi eksikliğini gidermesi gerekir. Bunun için kredi verdiği müşterileri özenle seçmesi ve yüksek riskli olanlarını eleyebilmek üzere müşteri hakkında istihbarat toplaması gerekir. Bunun yanında kredi alan şirketlerin faaliyetlerini yakından izlenmesi de bilgi eksikliğini gidermeye yardımcı olacaktır. Ayrıca uzun dönemli müşteri ilişkileri ters seçim olasılığını azaltırken bankanın belirli sektörlere yönelik kredilerde uzmanlaşması bilgi eksikliğini azaltacaktır. Teminat karşılığında verilen kredilere öncelik vermek de yine kredi riskini azaltmaya yarayacaktır. En önemli teminatsız kredi kullanımı Türkiye’de kullanımı hızla artan kredi kartlarıdır. Kredi kartlarının payı 1990’ların sonuna doğru hızla artarak 2010’da %10 olmuştur. Kredi kartı gibi teminatsız kredilerde ödeme zorluğu doğduğunda bankanın borcu karşılığında satarak parasını alabileği bir varlık (teminat) olmaması bankanın zararını arttırır. Genel olarak bankaların kredi riskini azaltmak için kredi verirken muhafazakar davranmaları beklenir.

Banka yöneticilerinin banka bilançosunun faiz değişikliklerine hangi oranda duyarlı olduğunu tespit ederek beklenen faiz değişikliğine göre bankanın varlıklarının ve yükümlülüklerinin yapısını ayarlaması beklenir. Bu süreçte kullanılan bir araç açık analizi’dir.

Açık Analizi: Banka kârının bir faiz değişikliği sonucunda ne kadar değişeceğini hesaplama yöntemidir.

Özellikle gelişmiş ülke piyasalarında yaygın olan türev varlıkların değerlerindeki oynamaların banka bilançoların verdiği zarar 2008 sonunda patlak veren küresel krizin en belirgin özellikleri arasında yer alıyor. Bu gelişmeler piyasa riskinin yönetiminin giderek artan önemini vurguluyor.

Piyasa riski: Bankaların finansal piyasalarda yaptıkları menkul değerler işlemleri sonucunda zarar etme riskidir.

Kur riskinin nereden kaynaklandığını anlayabilmek için bankaların döviz cinsinden varlıkları ile borçları arasındaki farka bakmak gerekir. Bankaların toplam döviz cinsinden varlıkları ile döviz cinsinden yükümlülükleri arasındaki farka döviz pozisyonu adı verilir. Daha önce tanımladığımız gibi döviz cinsinden varlıklar döviz borçlarından az ise banka dövizde açık pozisyon vermektedir. Bankanın döviz varlıklarının değeri 10 milyon $ ve döviz yükümlülüklerinin değeri ise 20 milyon $ olsun. Bu durumda bankanın 10 milyon $ açık pozisyonu bulunmaktadır. İlk başta döviz kurunun değeri 1$=1.5 T olsun, buna göre açık pozisyonun TL karşılığı 15 milyon liradır.

Burada Türk bankacılık sektörünün kârlılık göstergelerinin 2002 yılı sonrasındaki gelişimini görmekteyiz. 2001 krizinden sonra uygulamaya konan “Bankacılık Sektörü Yeniden Yapılandırma Programı” sonrasında bankacılık sektöründe gerçekleştirilen mali ve operasyonel yeniden yapılandırma bankacılık sektörünün etkinliği üzerinde olumlu etkiler yaratmıştır.