PARA VE BANKA

2008 Kasım ayındaLehman-Borthers adlı yatırım bankasının batması, krizin küresel boyutlara sıçramasından önceki son damlaydı. Bu çerçevede finansal sistemin istikrarını sağlamak amacıyla ABD hükümeti Emergency Economic Stabilization Act (Acil Ekonomik İstikrar Kanunu) çerçevesinde yaklaşık 700 milyar $ tutarında bir kurtarma paketiyle finansal sektöre
yardım elini uzattı.

Finansal sistemin işlevleri şunlardır:

• Tasarrufların ekonomiye aktarılması,

• Risk yönetimini kolaylaştırma,

• Yatırımlar hakkında bilgi edinmek ve kaynak dağılımı,

• Değişimin kolaylaştırılması.

b şıkkında yer alan "Finansal sistemin online olması" bu kapsam için de değerlendirilemez.

21. yüzyılın ilk finansal krizi ise 2008 sonlarında ABD’de patlak veren “eşikaltı ipotek” (subprime mortgage) kriziyle başlayarak büyük çaplı bir küresel finansal krize
dönüştü.

1970’lerde Krugman’a dayandırılan ilk kuşak kriz modelleri para ve maliye politikasının uyumsuzluğunu vurguluyordu.

finansal krizlerin reel sektörü nasıl etkilediğini, hangi kanallardan ekonomik aktiviteyi azalttığını açıklayan unsurlar:
1. Borçlanmanın Maliyetinin Yükselmesi 
2. Kredi Daralması
3. Riskten Kaçınma
4. Şirket Özsermayesi

5. Hane Halkı Özsermayesi
6. Döviz Kuru
7. Güven.

d şıkkında yer alan "Finansal Planlama" bu kapsam dışındadır.

Bir ülkede başlayan finansal krizin etkilerinin başka ülkelere hızlı ve şiddetli biçimde yayılmasına bulaşma etkisi denir.

Türkiye’nin 1990’lardan itibaren dört önemlifinansal krizden etkilendiğini görüyoruz.  Bunlardan ikisi 1994 ve 2001 krizleri Türkiye’den kaynaklanan ve bulaşma etkisinin görülmediği finansal krizlerdir. Diğer ikisi ise 1998 Rusya krizinin ve
2008 küresel krizin Türkiye ekonomisine bulaşması sonucu ortaya çıkan dış kaynaklı krizlerdir.

Ekonomiyi  risklerden korumak amacıyla kamu kesimi finansal kurumlar üzerinde çeşitli düzenlemeler uygulamaktadır. Bunları şöyle sıralayabiliriz:
Girişin Kısıtlanması,
Şeffaflık,
Banka Bilançolarının Denetlenmesi,

Mevduat Sigortası.

e şıkkında yer alan "Kredi tayınlanması" bu kapsam dışındadır.

Bedavacılık; Başkalarının para vererek satın aldıkları bir hizmet yada bilgiden para vermeden yararlanmak anlamına gelmektedir. Asimetrik enformasyona bağlı olarak artya çıkan sorunlarda kamusal bilginin yanında özel şirketler aracılığıyla toplanarak uzmanlar aracılığıyla değerlendirilmesi sonucunda oluşturulan bilginin raporlandırılarak ya da danışmanlık yoluyla ilgililere satılması da olasıdır. Ancak buradaki temel sorun bu yöntemin bedavacılık nedeniyle fazla yaygınlaşamamasıdır.

Finansal kriz dönemlerinde iktisadi faaliyetin azaldığını, işsizliğin ve genel olarak finansal sektördeki risklerin arttığını biliyoruz. Bu yüzden hükümet yetkilileri ve politika yapıcılar ellerinden geldiğince finansal sistemin sorunsuz çalışmasını sağlamak isterler. Özellikle bankacılık sektöründe büyük bir bankanın batma tehlikesi ile karşı karşıya kalması ya da büyük bir finansal kuruluşun batma haberi tüm sektörü tehlikeye atabilir. Yetkililerin büyük finansal kurumların özellikle büyük bankaların batmasına engel olma eğilimleri vardır. Buna “batmak için çok büyük” politikası adı verilir.

“Batmak için çok büyük” politikası büyük finansal kuruluşların küçüklerine göre daha yüksek risk taşımalarına yol açabilir. Bu politikanın bir sonucu piyasada küçük kurumların büyükleriyle rekabetini güçleştirmesidir. Buna ek olarak “batmak için çok büyük” politikası finansal piyasalarda ahlaki tehlike sorununun artmasına da yol açar. İlke olarak finansal kurumların özellikle bankaların risklerini minimize etmeye çalışmalarını ve müşterileri için piyasada riskleri azaltmasını bekleriz. Ancak “batmak için çok büyük” politikasına güvenen bir yönetici daha riskli faaliyetlere girişebilir. Böyle kurumlardan oluşan bir finansal sistemin daha istikrarsız olması kaçınılmazdır.

Şirketler dış finansman kaynağı olarak daha çok banka kredisi kullanırlar. Burada dikkat edilmesi gereken nokta aslında tüm dünyada şirketlerin asıl finansman
kaynağının özsermayeleri olması yani iç finansman kullanmanın yaygınlığıdır. Ancak soruda dış finansman kaynağı sorulmuştur ve finansman amacıyla dış kaynakların kullanımına baktığımızda G-7 ülkeleri dışında kalan sanayileşmiş ülkelerde ve yükselen pazar ekonomilerinde daha yüksek oranda olmak üzere yatırımların daha çok banka kredisi yoluyla finanse edildiği görülmektedir.

Tüm dünyada bankalar en önemli finansal aracı kurumlardır. Aynı zamanda, dolaylı finansman doğrudan finansmandan daha yaygındır.  Dolaylı finansmanın daha çok bankalar aracılığı ile gerçekleştiriliyor oluşu da tüm dünyada finansal sektörün karakteristik özellikleri arasındadır. Bu anlamda bankalar en önemli finansal aracı kurumlardır.

Şıklarda yer alan seçeneklerin her biri asimetrik enformasyona bağlı olarak ortaya çık sorunlara çözüm getirmek için kullanılan yöntemlere yer vermektedir. Ancak, ilk dört seçenek daha çok ters seçim sorununun çözümü için önerilen yönteleri göstermektedir ve doğru cevabımız (e) seçeneğidir.  

Asil-vekil problemindeki eksik bilgi sorunu “asil”in yani şirketin hissedarlarının “vekil”in yani şirketin yöneticisinin nasıl hareket edeceğini tam olarak bilmiyor oluşudur. Bu sorunu da yine bilgi eksikliğini gidermeye çalışarak çözmeye çalışabiliriz. Bilgi eksikliği sorununu gidermenin yöntemlerinden biri de yöneticilerin yakından gözetim altında tutulmasıdır. Firmanın sık sık denetlenerek yöneticilerin aktivitelerinin yakından izlenmesi asillerin bilgi eksikliğini gidermeye yardımcı olacaktır. Ancak bu gözetim işlemlerinin hem zaman hem de para açısından ciddi bir maliyet içerdiğini unutmamak gerekir. Ayrıca hırsıza kapı dayanmayacağı gibi kötü niyetli bir vekilin faaliyetleri ne kadar sıkı takip edilse de yaratıcı yöntemlerle hoşa gitmeyen faaliyetlerini saklamanın yollarını bulması olasıdır. Bu yüzden sadece gözetim ve denetleme ile asil-vekil sorununu çözmek mümkün olmayabilir.

Alternatif olarak asil-vekil sorunu olarak ortaya çıkan ahlaki tehlikeden kaçınmanın bir yolu da hisse senedi yerine borç senetlerini tercih etmektir. Fon fazlası olan bir yatırımcıyı düşünelim elindeki parayla hisse senedi alırsa şirketin ortağı olacak. Bunun yerine şirketin ihraç ettiği tahvillerden satın alırsa o zaman şirkete ortak olmak yerine sadece borç vermiş olacak. Bu durumda şirkete ortak olunmadığına göre bir asil-vekil sorunuyla da karşılaşılmayacak. Kısaca borç senetleri asil-vekil sorununu ortadan kaldırdığı için ahlaki tehlike sorununu bir ölçüde azaltır.

Ahlaki tehlikenin özellikle ortaklık (hisse senedi) piyasalarında ortaya çıkan özel durumuna Asil- Vekil Problemi adı veriliyor.

Asil-vekil problemine Türkiye’den verilebilecek en iyi örnelerden birisi  1984 yılında Uzan grubu tarafından satın alınan ve 2003 yılında BDDK tarafından el konulan İmar Bankası’dır. Bu konu ve örnek kitabımızda ayrıntılı bir şekilde açıklanmıştır.

Finansal piyasalarda yaşanan bir kriz hızlı bir şekilde reel ekonomi üzerinde etkili olur. Bu süreçte etkili olan kanallara baktığımız zaman;

Görüldüğü gibi finansal kriz sonrası krediler genişlemez, aksine kredilerde daralma yaşanır. Bu durum kitabımızda aşağıdaki ifadeyle açıklanmaktadır;

Finansal kriz dönemlerinin yol açtığı en belirgin sorunlardan biri de artan belirsizlik sonucunda bilgi edinme maliyetlerinin yükselmesi, yani eksik bilgi sorununun artmasıdır. Eksik bilgi sorununun artması sonucunda bankalar kredi vermeye daha az gönüllü olacaktır. Tabii genel olarak kriz dönemlerinde kâr beklentisinin düşmesi de yine bankaların kredi vermek için daha az istekli olması sonucunu doğurur. Kısaca kriz dönemlerinde bankaların kredi vermek konusunda daha muhafazakâr davranması kredi daralmasına yol açar.

Üçüncü kuşak modelleri, 1990’larda döviz krizleri ile banka krizlerinin beraber ortaya çıkıyor oluşu göz önüne alınarak döviz krizlerinde bankacılık sektörünün rolü ön plana çıkartılıyor. Üçüncü kuşak modeller devalüasyonların bilançolar üzerindeki etkisine vurgu yapıyor. Özellikle yükselen pazar ekonomilerinde bankaların ve firmaların bilançolarında var olan kur uyuşmazlığı nedeniyle bilançoların kur riskine açık hâle gelmesi sayesinde artan riskler krizlere sebep oluyor. Kur uyuşmazlığı ile kastedilen genel olarak yabancı para cinsinden borçlanıp yerli para cinsinden borç verilmesi ya da yükümlülüklerin yabancı para cinsinden varlıkların ise yerli para cinsinden olması, yani bankaların ve firmaların açık pozisyona sahip olmaları. Bu durumda yerli paranın değer kaybetme beklentisi bu kurumlara olan güveni sarsarak bankacılık krizlerine yol açabiliyor.

E şıkkı dışında kalan bütün seçenekler finanasal sistemin bir ekonomide yerine getirdiği işlevlerini doğru olarak göstermektedir. Ancak finansal sistemin Ülkeler arasında ticaret ilişkilerinin geliştirilmesi gibi bir işlevi bulunmamaktadır.

Finansal piyasalarda eksik bilgiye (asimetrik enformasyona) bağlı olarak ters seçim ve ahlaki tehlike olmak üzere iki tür sorun ortaya çıkar. 

Borç verenin kime borç vereceğini seçerken sahip olduğu bilginin eksikliğine ters seçim adı verilir. Ters seçim borç sözleşmesi imzalanmadan önce ortaya çıkan bir durumdur. Ters seçimin temelinde borç almaya çalışanların daha yüksek risk alma eğiliminde olan yatırımcılar olması yatar.