PARA VE BANKA

Ahlaki tehlikenin özellikle ortaklık (hisse senedi) piyasalarında ortaya ç›kan özel durumuna Asil-Vekil Problemi adı veriliyor. İdeal durumda vekilin asilin çıkarları doğrultusunda hareket ederek şirketin kârını ve varlıklarının değerini arttırması beklenir. Bunun yerine yönetici yani vekil, asilin çıkarları yerine kendi çıkarı doğrultusunda hareket edebilir.

Nobel ödüllü Amerikalı iktisatçı G. Akerlof 1970 yılında yazdığı “Limon piyasası” başlıklı makalesinde kullanılmış araba piyasası örneğinden yola çıkarak ters seçim sorununun piyasaların çalışmasına nasıl engel olduğunu anlatıyor.

İfadelerden ilk dördü kamu kesiminin, ekonomiyi çeşitli risklerden kurmak amacıyla finansal kurumlar üzerinde uyguladığı düzenlemeler arasında yer alır. Her bir madde finansal piyasaların düzenlenmesi ve denetlenmesi başlığı altında etraflıca açıklanmaktadır.

Türkiye’nin 1990’lardan itibaren dört önemli finansal krizden etkilendiğini görüyoruz. Bunlardan ikisi 1994 ve 2001 krizleri Türkiye’den kaynaklanan ve bulaşma etkisinin görülmediği finansal krizler. Diğer ikisi ise 1998 Rusya krizinin ve 2008 küresel krizin Türkiye ekonomisine bulaşması sonucu ortaya çıkan dış kaynaklı krizler.

Finansal gelişmenin iktisadi aktivitenin gelişmesi açısında önemi konusunda iktisatçılar farklı yaklaşımlar içerisinde olabiliyorlar. Schumpeter gibi finansal gelişmenin iktisadi kalkınmanın tetikleyicisi olduğunu düşünen iktisatçılar olduğu gibi Robinson gibi iktisadi büyümenin finansal gelişmeyi doğurduğunu düşünen iktisatçılar da var. Bunun yanında Lucas gibi iktisadi gelişme açısından finansal faktörlerin fazla önemsendiğini düşünenler de var. Son yıllarda yapılan uygulamalı çalışmalar finansal gelişmişliğin iktisadi büyümeyi olumlu etkilediği yönündeki görüşü destekliyor.

Finansal sistemin işlevleri şunlardır. -Tasarrufların ekonomiye aktarılması: Burada küçük tasarrufların bir havuzda toplanarak yatırımcılara aktarılması söz konusudur. -Yatırımlar hakkında bilgi edinmek ve kaynak dağılımı: Finansal kurumlar finansal sistem hakkında bilgi edinmenin ve bilgiyi değerlendirmenin maliyetini düşürerek kaynak dağılımının iyileşmesine yol açar. -Risk yönetimini kolaylaştırma: Finansal sistem sunduğu alternatif finansal varlıklarla risklere karşı pozisyon alma olanağı ve portföy çeşitlendirmesi aracılığı ile risklerin hafifletilmesini sağlar. -Değişimin kolaylaştırılması: Finansal sistem sadece finansal varlıkların değişimini kolaylaştırmakla kalmaz bir yandan da tasarrufları ekonomiye kazandırarak mal ve hizmet değişimini de kolaylaştırır.

Finansal kriz derken iki tür krizden bahsetmek mümkün, bunlar döviz krizleri ve bankacılık krizleri olarak adlandırılabilir. Ödemeler dengesi sorunlarıyla tetiklenen döviz piyasasına yönelik spekülatif ataklar sonucunda döviz kurundaki ani ve büyük hareketlerle başlayan döviz krizleri kur rejiminin türüne göre farklı özellikler gösterebilmektedir. 1970-1980 arasında gördüğümüz krizler daha çok bu tür döviz krizleri olarak ortaya çıkarken 1980’lerden sonra bankacılık krizlerinin daha sık ortaya çıktığını ve bu dönemde çoğunlukla bankacılık krizleri ile döviz krizlerinin beraber ortaya çıktığını görmekteyiz.

-Borçlanmanın Maliyetinin Yükselmesi: Kriz dönemlerinde genel olarak faiz oranların yükseldiğini, menkul kıymetlerin fiyatlarının ise düştüğünü görüyoruz. -Kredi Daralması: Finansal kriz dönemlerinin yol açtığı en belirgin sorunlardan biri de artan belirsizlik sonucunda bilgi edinme maliyetlerinin yükselmesi, yani eksik bilgi sorununun artmasıdır. -Riskten Kaçınma: Finansal kriz dönemlerinin önemli belirtilerinden biri de yatırımcıların riskten kaçınma eğilimidir. Riskten kaçınma eğilimi genel olarak varlıklara olan talebi azaltarak varlık fiyatlarının düşmesine yol açar. -Şirket Özsermayesi: Eksik bilgi bahsinde özsermayenin bir tür teminat görevi görerek şirketlerin borçlanmasını kolaylaştırdığını görmüştük. Kriz dönemlerinde ise bunun tam tersi söz konusudur, yani şirketlerin özsermayeleri düştüğü için borçlanabilmeleri zorlaşacaktır. -Döviz Kuru: Finansal krizlerde yine riskten kaçınma davranışı sermayenin de güvenli paralara doğru hareketine yol açarak genel olarak kriz geçirmekteolan ülkenin parasının değerini düşürür.

Türkiye’nin 1990’lardan itibaren dört önemli finansal krizden etkilendiğini görüyoruz. Bunlardan ikisi 1994 ve 2001 krizleri Türkiye’den kaynaklanan ve bulaşma etkisinin görülmediği finansal krizler. Diğer ikisi ise 1998 Rusya krizinin ve 2008 küresel krizin Türkiye ekonomisine bulaşması sonucu ortaya çıkan dış kaynaklı krizler.

-Girişin kısıtlanması: Hem bankacılık sektöründe hem de finansal sektörün diğer alanlarında faaliyet gösterecek olan kurumların lisanslanması yönetmeliklerle düzenlenmiştir. -Şeffaflık: Finansal şirketlerin mali durumlarını gösteren tabloları düzenli olarak ilgili kamu kuruluşlarına iletmeleri gerekmektedir. -Banka Bilançolarının Denetlenmesi: Bankaların hangi tür varlıkları bilançolarında taşıyabileceğinin düzenlemesi bankaların risklerini kontrol etmek açısından önemlidir. -Mevduat Sigortası: Bu da yine dünyada yaygın olarak kullanılan bir uygulamadır. Kamu tarafından bankalarda tutulan mevduatın sigortalanması sonucunda bir banka batma durumuna gelse bile bankanın müşterilerinin paralarını sigorta aracılığı kaybetmemeleri bankacılık sistemine duyulan güveni arttıran bir unsurdur.

Tüm dünyada finansal sistemi karakterize eden beş olguyu inceleyeceğiz. Amacımız bu olguların genellemeler olduğunu ve dünyada bu genellemelerin dışında kalan örneklerin bulunabileceğini göz ardı etmeden, bu olgular yardımıyla finansal sistemin küresel bir resmini çizmek. Bu bölümde çizeceğimiz bu genel resim çerçevesinde finansal sistemin ekonomisini anlamaya çalışacağız. 1. Ülkeler zenginleşip gelirleri arttıkça finansal sistemleri de gelişir. Finansal sistemin gelişmesi büyüklük, aktivite ve finansal kurumların etkinliği cinsinden ölçüldüğünde ve iktisadi gelişme ölçütü olarak kişi başına gayrisafi yurtiçi hasıla (GSYH) ile kıyaslandığında, genel olarak daha yüksek gelirli ülkelerin hem büyüklük hem etkinlik açısından daha gelişmiş finansal sistemlere sahip oldukları görülmektedir. 2. Tüm dünyada dolaylı finansman doğrudan finansmandan daha yaygındır. Doğrudan finansman hatırlanacağı üzere hisse senedi, tahvil gibi finansal varlıkların yatırımcılara satışının piyasalar aracılığı ile direkt olarak yapılmasıdır. 3.Gelişmiş ekonomilerde bankalar ve diğer finansal aracı kurumların yanı sıra menkul kıymetler borsaları da daha büyük ve daha etkindir. Bu olguyu birinci olgunun bir devamı olarak görmek olasıdır. Genel olarak daha gelişmiş, yüksek gelirli ülkelerde finansal sistem daha büyük olduğu için aynı zamanda bu sistemin parçaları olan finansal kurumların ve piyasaların da daha büyük olmaları doğaldır. 4. Tüm dünyada bankalar en önemli finansal aracı kurumlardır. İkinci olguda dolaylı finansmanın daha yaygın olduğundan bahsetmiştik. Bu olguya ek olarak dolaylı finansmanın daha çok bankalar aracılığı ile gerçekleştiriliyor oluşu da tüm dünyada finansal sektörün karakteristik özellikleri arasındadır. 5. Şirketler dış finansman kaynağı olarak daha çok banka kredisi kullanırlar. Bu son olgu da bir önceki olgu ile ilişkilidir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta aslında tüm dünyada şirketlerin asıl finansman kaynağının öz sermayeleri olması yani iç finansman kullanmanın yaygınlığıdır.

Ters seçim sorununu çözmenin en basit yolu bilgi eksikliğini gidermektir. Ters seçim sorununu tam olarak gideremezsek bile finansal piyasaların daha sağlıklı işlemesi açısından ters seçim sorununu en aza indirmek için aşağıdaki çözümlere başvurulabilir. -Bilgi eksikliğini kamusal olarak gidermesi: Bilgi eksikliğini azaltmanın en etkili yöntemi daha çok bilgi sahibi olmaktır. - Kamusal bilginin yanında özel şirketler aracılığıyla toplanarak uzmanlar aracılığıyla değerlendirilmesi sonucunda oluşturulan bilginin raporlandırılarak ya da danışmanlık yoluyla ilgililere satılmasıdır. -Maddi teminat: Ters seçim sorununu çözmek için bilgi eksikliğini gidermenin yanında borç sözleşmelerine maddi teminat koşulları eklemek de faydalı olacaktır. -Şirketlerin özsermayesi: Borç alacak olan şirketin özsermayesi de bir tür teminat işlevi görür. Şirketin özsermayesi şirketin borçları düşüldükten sonra sahip olduğu varlıkları anlamına gelir.

Eksik bilgi, finansal piyasalarda sözleşmenin iki tarafının aynı miktarda bilgiye sahip olmaması durumuna denilmektedir. Bu nedenden dolayı doğru seçenek A seçeneğidir.

Finansal piyasalarda eksik bilgi, ters seçim ve ahlaki tehlike olmak üzere iki türde ortaya çıkmaktadır. Bu sebepten dolayı doğru cevap B seçeneğidir.

Ters seçim sorununu en aza indirmek için, bilgi eksikliğini kamusal olarak giderilmesi, özel kuruluşların bilgi toplayarak satması, maddi teminat ve şirketlerin özsermayesi çözümlerine başvurulmalıdır. Bundan dolayı doğru seçenek E seçeneğidir.

Finansal krizlerin reel sektörü etkileme şekilleri şu şekildedir: borçlanmanın maliyeti yükselir, kredi hacmi daralır, şirketin özsermayesi azalır, döviz kuru artar, ekonomiye olan güven azalır. Bundan dolayı doğru seçenek D seçeneğidir.

1994 ve 2001 krizleri Türkiye’den kaynaklanan ve bulaşma etkisinin görülmediği finansal krizlerdir. 1998 Rusya krizin ve 2008 küresel krizin Türkiye ekonomisine bulaşması sonucu ortaya çıkan dış kaynaklı krizlerdir. Bundan dolayı doğru cevap B seçeneğidir.

İkinci tür bilgi eksikliği ise sözleş me imzalandıktan sonra ortaya çıkar ve buna ahlaki tehlike adı verilir. Ahlaki tehlike borç alanın parayı uygun olmayan türde yatırımlarda kullanma riskidir.

Sermaye piyasasının değeri ve mevduat bankalarının yerli varlıkları sistemde yer alan yerli ve yabancı finansal varlıkları tanımlar, bu toplamın GSYİH bölünmesi ise sistemdeki likit fonların reel kapasite artışını tanımlayan GSYİH içindeki payını bize tanımlar. Bu ise finansal sistemin ölçülmesini sağlar. Elbette farklı finansal sistemin büyüklüğünü tanımlayan farklı ölçütler geliştirilebilir. Ancak seçenekler arasında doğru olarak tanımlanan ölçüt A seçeneğinde verilen bileşenlerdir.