PARA VE BANKA

Nobel ödüllü Amerikalı iktisatçı G. Akerlof 1970 yılında yazdığı “Limon piyasası” başlıklı makalesinde kullanılmış araba piyasası örneğinden yola çıkarak ters seçim sorununun piyasaların çalışmasına nasıl engel olduğunu anlatıyor. Amerika’da kullanılmış araba piyasasında az kullanılmış, kazaya karışmamış, motoru iyi durumda olan arabalara “şeftali”, kötü durumdaki kullanılmış arabalara ise “limon” deniyor. Akerlof’un makalesinin adı da buradan geliyor, limon piyasası ile kast edilen kullanılmış araba piyasasında kötü durumda olan ikinci el arabalara rastlama olasılığının daha yüksek olması ya da piyasadaki arabaların çoğunlukla “limon” olması kullanılmış araba piyasasını “limon” piyasası hâline getiriyor.

Ahlaki tehlikenin özellikle ortaklık (hisse senedi) piyasalarında ortaya çıkan özel durumuna Asil-Vekil Problemi adı veriliyor.

Hisse senedi alarak bir şirketin kârı ve sahip olduğu varlıklar üzerinde pay sahibi olunur. Ancak genellikle şirketin hisselerinin sahipleri ile şirketin yöneticileri aynı kişiler değillerdir. Bu durumda şirketin asıl sahipleri yani hisse senetlerini ellerinde tutanlar “asil”, onların sahip olduğu şirketi yönetenler ise “vekil”dir. İdeal durumda vekilin asilin çıkarları doğrultusunda hareket ederek şirketin kârını ve varlıklarının değerini arttırması beklenir. Bunun yerine yönetici yani vekil, asilin çıkarları yerine kendi çıkarı doğrultusunda hareket edebilir. Örneğin bir şirketin yöneticisi kendi maaşını arttırıp, şirket adına lüks araçlar alıp kendi seyahat harcamalarını şirketin adına göstererek şirketin kârını düşürebilir ve hatta şirketin batmasına yol açabilir. Bu durum yani vekilin asilin çıkarı doğrultusunda hareket etmek yerine kendi çıkarını gözetmesi durumu eksik bilgi ortamında ortaya çıkan bir ahlaki tehlike örneğidir.

Tüm dünyada finansal sistemi karakterize eden beş olgu aşağıdaki gibidir:

Finansal sistem yukarıda bahsettiğimiz piyasa
çatışmaları sonucunda ortaya çıkarak ekonomide son derece temel bir işleve hizmet ediyor: finansal sistem belirsizliğin olduğu bir ortamda kaynakların mekânlar arasında dağıtılmasını ve zamana yayılmasını sağlıyor. Bu temel fonksiyonu daha iyi anlamak için kendi içinde alt gruplara bölebiliriz. Buna göre finansal sistemin işlevleri şunlardır:

Tarihsel olarak baktığımızda 20. yüzyılın başından bugüne özellikle 1970’lerin sonları ve 1990’larda yoğunlaşan bir seri finansal krizle karşılaşıyoruz. 21. yüzyılın ilk finansal krizi ise 2008 sonlarında ABD’de patlak veren “eşikaltı ipotek” (subprime mortgage) kriziyle başlayarak büyük çaplı bir küresel finansal krize dönüştü. Bu son finansal krizin etkisiyle iktisadi aktivite dramatik olarak düştü, öyle ki küresel reel ekonomik aktivite ve ticaret II. Dünya Savaşından beri görülmemiş bir seviyeye indi. Yıllık küresel büyüme %10’un üzerinde küçülürken küresel ticaret hacmi %30’un üzerinde daraldı.

Finansal krizlerin ekonomik aktiviteyi yani reel sektörü etkileme kanalları şunlardır:

Türkiye’nin 1990’lardan itibaren dört önemli finansal krizden etkilendiğini görüyoruz. Bunlardan ikisi 1994 ve 2001 krizleri Türkiye’den kaynaklanan ve bulaşma etkisinin görülmediği finansal krizler. Diğer ikisi ise 1998 Rusya krizinin ve 2008 küresel krizin Türkiye ekonomisine bulaşması sonucu ortaya çıkan dış kaynaklı krizlerdir.

Ekonomiyi risklerden korumak amacıyla kamu kesimi finansal kurumlar üzerinde çeşitli düzenlemeler uygulamaktadır. Bunları şöyle sıralayabiliriz:

Finansal sistemin en önemli fonksiyonu fon fazlası olanlarla (borç verenlerle) fon açığı olanlar (borç alanlar) arasında fon akımının sağlıklı olarak sağlanmasıdır.

Finansal piyasaların işlemesi için gereken bilgiyi toplamanın ise maliyeti vardır. Bu maliyetin çok yükselmesi durumunda piyasaların işleyişi aksar ve hatta duraklar.

Limon piyasalarının en önemli özelliği bilgi eksikliği dahilinde ortaya çıkmalarıdır.

Asil vekil sorunu vekillerin asillerin çıkarı değil kendi çıkarları doğrultusunda hareket etmeleri sonucu ortaya çıkar

Tüm dünyada dolaylı finansman doğrudan finansmandan daha yaygındır.

Her üç seçenek de finansal sistemini işlevlerindendir.

Finansal kriz derken iki tür krizden bahsetmek mümkün, bunlar döviz krizleri ve bankacılık krizleri olarak adlandırılabilir.

İlk kuşak modeller para ve maliye politikalarının uyumsuzluğunu vurgular. Diğer seçenekler ikinci ve üçüncü kuşak modeller için geçerlidir

Borçların maliyetinin yükselmesi, kredi daralması ve riskten kaçınma bu kanallar arasındadır.

Girişin kıstılanması, şeffaflık, banka bilançolarının denetlenmesi ve mevduat sigortası uygulamaları finansal kriz dönemlerinde ekonomiye olan güveni artırırken serbest kur rejiminin böyle bir fonksiyonu yoktur.

Asil-Vekil Problemi: İş başındaki yöneticilerin (vekillerin) sahiplerin (asillerin) çıkarı yerine kendi çıkarları doğrultusunda hareket etmesi sonucunda ortaya çıkan ahlaki tehlike problemidir.

Risk yönetimini kolaylaştırma: Finansal sistem sunduğu alternatif finansal varlıklarla risklere karşı pozisyon alma olanağı ve portföy çeşitlendirmesi aracılığı ile risklerin hafifletilmesini sağlar