PARA VE BANKA

İslami bankacılık, faizsiz bankacılık ya da özel finans kuruluşları adıyla da bilinen bu kurumlar Türkiye’de ilk defa 1985 yılında faaliyete geçmişlerdir.

Türkiye’de faaliyet gösteren diğer aracı kurumlardan bahsedeceğiz. Bu aracı kurumlar finansal kiralama, tüketici finansman, faktöring ve varlık yönetim şirketleri olarak sıralanabilir. d şıkkında yer alan "Kamu emeklilik fonu" is bu kapsam dışındadır.

Bir şirketin çıkardığı menkul kıymetin satışının bir banka ya da aracı kuruluş tarafından üstlenilmesi işlemine aracılık yüklenimi denir.

Merkez bankalarının yasalar çerçevesinde açık piyasa işlemleri, zorunlu karşılık oranları, döviz müdahaleleri gibi araçları kullanarak fiyat istikrarını ve finansal istikrarı sağlamak için yaptıkları işlemlere ‘para politikası’ adı verilir.

Vadeli işlem piyasaları, belirli bir vadede önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikteki malın, kıymetli madenin, sermaye piyasası aracının ya da dövizin alınıp satıldığı piyasalardır.

Bir nesnenin para olarak kabul edilebilmesi için üç temel fonksiyonu yerine getirmesi gerekmektedi; bunlar i.Değişim aracı olma, ii.Hesap birimi olma, iii.Değer saklama aracı olma şeklinde sıralanabilir. Doğru şık dışında kalan seçeneklerde yer alan özellikler Değişim aracı olarak kullanılacak bir nesnenin taşıması gereken özellikleri göstermektedir.

Parasal değişikliklerin fiyatlar genel düzeyi ya da millî gelir üzerindeki etkileri araştırılırken sadece banknot ve madenî paradaki değişikliklerin sonuçlarına bakmak yeterli olmayacaktır. Zira vadesiz mevduat da her an nakde dönüştürülebildiğine göre, vadesiz mevduattaki bir artış da ekonomideki para miktarını artıracaktır.

‘Parasal büyüklük’ olarak adlandırılan ekonomideki para miktarına ilişkin çeşitli tanımlar kullanılmaktadır. Bunlardan en ‘dar’ tanımlı parasal büyüklük ‘dolaşımdaki para’dır.

Dolaşımdaki para, bir merkez bankasının bastığı banknot yani ‘emisyon’ ile genellikle ülkelerin hazinelerinin çıkardıkları madenî paranın toplamından finansal sistemin kasasında olan ve dolayısıyla dolaşmayan banknot ve madenî paraların çıkarılmasıyla bulunur. Finansal sistemdeki kurumların kasasındaki bu paraya kısaca ‘bankaların kasası’ denilmektedir.

Öğrencilerimizin parasal büyüklüklerin tanımlarını çok iyi bilmesi gerekmektedir.

Genel kabul görme, bir nesnenin değişim aracı olabilmesi için en önemli özelliktir. Ancak değişim aracı olarak kullanılacak nesneden beklenen başka özellikler de var. Bugün kullandığımız madeni paraları düşünün: 1 lira, 50 kuruş, 25 kuruş gibi: Bölünebilirler. Bir lirayı iki tane 50 kuruşa çevirebilirsiniz söz gelimi. Oysa tarihte değişim aracı olarak kullanılan bir ineği düşünün. Satın alacağınız her malın karşılığı bir inek değil ki. Bu durumda ne yapacaksınız? İneği ortasından mı keseceksiniz? Bir değişim aracının ‘bölünebilir’ olması gerektiği açık. Peki, çarşı pazar gezecekseniz ineği hep yanınızda taşımanız gerekmiyor mu? Öyle ya para o. Bu da kolay bir iş olmasa gerek. Dolayısıyla, değişimlerde genel kabul görecek bir nesnenin ‘taşınabilir’ de olması gerekiyor. Açık ki bir mal paranın yanınızda taşıdığınız sürece bozulmaması gerekiyor. Bozulursa, mal paranızın başkalarınca kabul görmeyeceği ortada. Değişimlerde kabul görmesi için bir nesnenin belli bir standardının olması gerekiyor. Bu da aranan bir diğer özellik. Mesela ineği kilo ile tartabilirsiniz; fildişinin boyunu ölçebilirsiniz. Ama ineğin sağlığı, fildişinin kalitesi için ilk bakışta bir şey söylemek mümkün olmayabilir.

Anonim ortaklıkların yıl sonunda elde ettikleri karın ortaklara hisseleri oranında dağıtılmasına kâr payı (temettü) adı verilir. Hisse senedi ihraç eden şirket bunları satarak yeni ortaklar aracılığı ile yeni fonlara erişmiş olur.

Birincil piyasa yeni çıkarılmış tahvil, hisse senedi gibi menkul kıymetlerin şirketler ya da hazine tarafından ilk olarak alıcılara satıldığı finansal piyasadır.

Finansal sistem fon transferini sağlarken aynı zamanda bazı temel işlevleri de yerine getirmektedir. Bu işlevler; riskin paylaşılması, likidite sağlanması ve bilgi aktarımıdır.

Finansal piyasalar, değişim gören finansal varlıkların vadesine göre de sınıflandırılabilir. Buna göre bir yıldan daha kısa vadeli borç araçlarının alınıp satıldığı, piyasalara para piyasaları, uzun ve orta vadeye sahip menkul kıymetlerin alınıp satıldığı piyasalara ise sermaye piyasaları adı verilir.

Devlet tarafından yasal ödeme aracı olarak basılan ve üzerinde nominal olarak ifade ettiği satın alma gücünün belirtildiği kâğıt banknotlara itibari para denir. Cebinizdeki 20 lirayı, yani itibari parayı düşünün. Hiç kimse o 20 lira karşılığında size mal ve hizmet satmak istemezse ya da borcunuzu onunla ödemenize karşı çıkarsa o 20 liranın hiçbir değerinin olmayacağı açıktır. Devlet itibari parayı yasal değişim aracı olarak ilan ettiği için o para değişimlerde herkes tarafından kabul ediliyor. İtibari paranın mal paradan temel farkı budur; kendi başına bir kullanım değeri yoktur.

Türkiye’de bankalarda yabancı para cinsinden vadesiz mevduat da tutulabildiğinden, Türkiye’deki parasal büyüklük tanımı içinde hem lira cinsinden hem de yabancı para cinsinden vadesiz mevduat vardır. Vadesiz mevduata kıyasla daha az likit olan vadeli mevduat M1’e eklendiğinde ise M2 tanımına ulaşılmaktadır.

M2=Dolaşımdaki Para+Vadesiz Mevduatlar+Vadeli Mevduatlar

Paranın olmadığı bir takas ekonomisinde mal sayısı arttıkça birbirleri cinsinden bilinmesi gereken fiyat, yani göreli fiyat sayısı da katlanarak artacaktır. Mesela ekonomide sadece iki mal olduğunda, birinci malın ikinci mal cinsinden fiyatını bilmek yeterli olacaktı. Zira ikinci malın birinci mal cinsinden fiyatı da bunun tersidir. Üç mal olduğunda ise birinci malın ikinci ve üçüncü mal cinsinden fiyatları ile ikinci malın üçüncü mal cinsinden fiyatı gerekli olacaktı. Bu durumda, iki mal olduğunda bir göreli fiyat, üç mal olduğunda ise üç göreli fiyat bilmek yetecekti. Mal sayısı dörde çıktığında bilinmesi gereken göreli fiyat sayısı altı olacaktı. Mal sayısı artırılarak bilinmesi gereken göreli fiyat sayısı hesaplanırsa, matematiksel bir genelleme yapmak mümkün olur. Genellenirse, n tane mal olduğunda n (n-1)/2 adet göreli fiyatın bilinmesi gerekecekti. Örneğin, 10.000 adet mal ya da hizmet varsa bu durumda 10.000 (10.000-1)/2 = 49.995.000 göreli fiyatın bilinmesine ihtiyaç olacaktır.