PARA VE BANKA - Deneme Sınavı - 7

Üçüncü kuşak modelleri, 1990’larda döviz krizleri ile banka krizlerinin beraber ortaya çıkıyor oluşu göz önüne alınarak döviz krizlerinde bankacılık sektörünün rolü ön plana çıkartılıyor. Üçüncü kuşak modeller devalüasyonların bilançolar üzerindeki etkisine vurgu yapıyor. Özellikle yükselen pazar ekonomilerinde bankaların ve firmaların bilançolarında var olan kur uyuşmazlığı nedeniyle bilançoların kur riskine açık hâle gelmesi sayesinde artan riskler krizlere sebep oluyor. Kur uyuşmazlığı ile kastedilen genel olarak yabancı para cinsinden borçlanıp yerli para cinsinden borç verilmesi ya da yükümlülüklerin yabancı para cinsinden varlıkların ise yerli para cinsinden olması, yani bankaların ve firmaların açık pozisyona sahip olmaları. Bu durumda yerli paranın değer kaybetme beklentisi bu kurumlara olan güveni sarsarak bankacılık krizlerine yol açabiliyor.

E şıkkı dışında kalan bütün seçenekler finanasal sistemin bir ekonomide yerine getirdiği işlevlerini doğru olarak göstermektedir. Ancak finansal sistemin Ülkeler arasında ticaret ilişkilerinin geliştirilmesi gibi bir işlevi bulunmamaktadır.

Finansal piyasalarda eksik bilgiye (asimetrik enformasyona) bağlı olarak ters seçim ve ahlaki tehlike olmak üzere iki tür sorun ortaya çıkar. 

Borç verenin kime borç vereceğini seçerken sahip olduğu bilginin eksikliğine ters seçim adı verilir. Ters seçim borç sözleşmesi imzalanmadan önce ortaya çıkan bir durumdur. Ters seçimin temelinde borç almaya çalışanların daha yüksek risk alma eğiliminde olan yatırımcılar olması yatar.

Bilançonun yükümlülükler tarafı bankaların topladıkları fonların kaynağını gösterirken varlıklar tarafı ise bu fonların kullanımını gösterir. Varlıklar ve yükümlülükler arasındaki fark ise bankaların özkaynaklarını yani banka sermayesini gösterir. Bu durumda aktif-pasif eşitliği aşağıdaki şekilde yazılabilir:

Varlıklar=Yükümlülükler+Özkaynaklar

Bütün bankalar topladıkları fonların bir kısmını nakit veya nakde kolayca çevrilebilen varlıklarda tutmakla yükümlüdürler. Bu varlıkların bir kısmı Merkez Bankasında tutulan hesaplardır. Bunun bir kısmı yasal yükümlülükten kaynaklanmaktadır. Yani bankalar yasal olarak topladıkları mevduatın Merkez Bankası tarafından belirlenen bir orana karşılık gelen kısmını Merkez Bankasında tutmak zorundadır. Buna zorunlu karşılıklar adını vermekteyiz. Yasal olarak her bir liralık mevduatın belli bir oranının zorunlu karşılık olarak tutulması gerekmektedir. Bu orana zorunlu karşılık oranı adı verilmektedir ve bu oranı belirleme yetkisi Merkez Bankasındadır.

Özkaynaklar bankaların varlık değerlerindeki
düşme riskine karşılık bir sigorta olarak görülür. En uç noktada bankaların toplam yükümlülükleri toplam varlıklarından fazla ise banka borçlarını ödeyemeyecek duruma düşmüştür yani iflas etmiştir. Tasarruf sahipleri paralarını bankaya yatırdıklarında bankanın iflas durumuna düşmesi durumunda mevduatlarını kaybetme riskini göze almaktadırlar. Bu durumda özkaynakların yüksek olması bankaların borçlarını ödeyememe riskini azaltarak batma riskine karşı bir tür sigorta görevi görmektedir. Tersten bakılacak olursa özkaynakları düşük bankalar müşterilerinin gözünde daha yüksek risk taşımaktadır. Bu tartışmanın canlı bir örneği 2001 krizi öncesinde Türkiye’deki bankaların durumudur. Finansal kriz öncesinde bankaların özkaynaklarının yükümlülüklerine oranı 1997’den sonra hızla gerileyerek 1999’da % 5’e yani son 25 yıldaki en düşük seviyeye erişti. Bu çerçeveden bakıldığında 1998-2001 döneminin aralarında Demirbank ve Pamukbank gibi büyük bankaların da bulunduğu 21 tane bankanın battığı bir dönem olması anlamlıdır. Krizden çıkarken bankaların özkaynaklarının toplam yükümlülüklere oranı yükselerek 2004’te en yüksek seviyesi olan %14 oranına ulaştı. Tablo 4.1’de görüldüğü gibi bu oran 2011’de %12’dir.

Tarihsel olarak bankaların toplam varlıklarına oranla en az kredi yarattıkları yıllar 1998- 2002 yılları arası olmuştur. Bu kredi daralması dönemi Türkiye ekonomisinin %7,5 oranıyla tarihsel olarak en çok küçüldüğü kriz yılının öncesine denk düşmektedir.

Türkiye'de bankacılık sektörünün mevduat oranları en çoktan en aza doğru sıralandığında sıralama aşağıdaki şekilde olacaktır:

Bankalar ticari işletmelerdir ve her ticari işletme gibi temelde kâr etmek amacını güderler. Bankaların bilançosunu incelerken bankaların topladıkları fonlar karşılığında faiz ödediğini, buna karşılık bu fonların kullanımı sırasında yani kredi vererek ya da menkul kıymetler aracılığı ile faiz geliri elde ettiğini gördük. Bu süreçte ticari bir banka topladığı kaynakları kullanarak yarattığı gelirin bu kaynakları toplamanın maliyetine farkı kadar kâr elde edecektir. Bankalar bu temel bankacılık işlemi sırasında bir tür varlık dönüşümü yapmaktadırlar. Bir yönü ile bankalar vadesi daha uzun olan kredi verebilmek için daha kısa vadeli olan mevduat hesapları aracılığıyla kaynak toplamaktadır yani kısa vadeli araçları uzun vadeliye dönüştürmektedir. Diğer taraftan tasarruf sahipleri kendileri borç verecek olsalardı finansal piyasalarda karşılaşacakları risklere kıyasla banka mevduatı çok daha güvenli bir yatırım aracıdır. Bu durumda bankaların yüksek riskli araçları düşük riskli araçlara dönüştürdüğü söylenebilir. Kısaca bankalar aracılık fonksiyonunu gerçekleştirirken piyasalarda vadeleri uzatmakta ve riskleri azaltmaktadır.

100 milyon TL'si olan bir banka %10 zorunlu rezerv oranına karşılık olarak 10 milyon TL zorunlu rezerv tutmak durumundadır. Bankanın 18 milyon TL'lik rezervinden geri kalan 8 milyon TL ise bankanın serbest rezervini temsil etmektedir.

Kâr etmeyi amaçlayan bankalar bu amaca yönelik olarak düşük riskli, yüksek getirili ve yüksek likiditeye sahip varlıkları tercih ederler.

Likidite yönetimi tartışmasında bankaların neden likiditeye ihtiyaç duyabileceklerini gördük. Bu kısımda da bilançonun varlıklar kısmının nasıl yönetilmesi gerektiğini tartışacağız. Kâr etmeyi amaçlayan bankalar bu amaca yönelik olarak düşük riskli, yüksek getirili ve yüksek likiditeye sahip varlıkları tercih ederler. Ancak bu üç özelliği aynı anda sağlamak kolay olmayacağı için aşağıdaki temel dört ilkeyi gözetmek gerekir:
• Kredilerin riskini düşük tutmak gerekir. Kredilerin geri ödenmeme riskine kredi riski adı verilir ve bankaların karşılaştığı en önemli risklerden biridir. 3. Ünitede anlattığımız bilgi eksikliği bankaların kredi verirken baş etmeleri gereken sorundur. Bu çerçevede bankalar öncelikli olarak borcunu zamanında ödeyecek ve mümkün olan en yüksek faizi ödeyebilecek kredi müşterileri bulmaya çalışırlar. Kredi veren bankanın müşterisinin kredi riskini değerlendirebilmesi ve kredi verirken tutucu davranması beklenir. Geri dönmeyen krediler bankalar açısından kârı azaltan bir unsurdur.
Türkiye’de ödenmeyen kredilerin toplam krediler içerisindeki payı son yıllarda %3-5 civarındadır.
• Bankaların menkul kıymetler portföyünün yüksek getiri ve düşük faiz getiren varlıklardan oluşması gerekir.
• Varlık yönetiminde riski düşürmek için varlık çeşitliliğini sağlamak gereklidir. Varlık çeşitliliği sahip olunan portföydeki varlıkların getirilerinin birbirinden farklı yönde hareket etmesidir. Bu sağlandığında bir varlığın getirisinin düşmesi sonucunda oluşacak zararın diğerinin getirisinin yükselerek kapatması sağlanacağından portföyün taşıdığı toplam risk düşürülmüş olacaktır.
• Likidite yönetimine önem vermek gerekir.

Bankacılık faaliyetleri sırasında karşılaşılan en önemli beş tür risk olduğu söylenebilir. Bunlardan birincisi daha önce de bahsettiğimiz likidite riskidir ve bankadan beklenmedik ve yüksek oranlarda mevduatın çıkması olasılığı olarak tanımlanır.

A,B,D ve E şıkları bilançonun varlıklar kaleminde yer alırken, mevduatlar yükümlülükler tarafında yer almaktadır. Doğru seçenek "C" şıkkıdır.

I, II ve IV. ifadeler doğru iken III. ifade yanlıştır. Çünkü Merkez Bankası tarafından belirlenen ve her 1 TL’lik mevduatın kaç kuruşunun zorunlu karşılık olarak tutulacağını belirleyen orana rezerv opsiyon katsayısı değil zorunlu karşılık oranı adı verilir. Doğru seçenek "D" şıkkıdır.

III, IV ve V. ifadeler doğru iken, I ve II. ifadeler yanlıştır. Çünkü, Banka açısından mevduat; bankaların müşterilerinden alacağı değil, müşterilerine olan borcudur. Ayrıca, Türkiyedeki bankacılık sistemine göre mevduatlar sahipliğe göre beşe değil, üçe ayrılırlar: tasarruf mevduatı, ticari mevduat, resmi mevduat. Doğru seçenek "D" şıkkıdır.

Bir bankanın karşı tarafa sattığı sabit getirili bir menkul kıymeti önceden belirlenen bir fiyattan ileri bir tarihte geri satın almak üzere yaptığı anlaşma repo işlemini ifade eder. Doğru seçenek "B" şıkkıdır.

B,C,D ve E şıklarındaki ifadeler doğru iken A şıkkındaki ifade yanlıştır. Çünkü, bankaların toplam varlıklarına oranla en az kredi yarattıkları yıllar 1998-2002 yılları arası olmuştur. Bu kredi daralması dönemi Türkiye ekonomisinin %7,5 oranıyla tarihsel olarak en çok küçüldüğü kriz yılının öncesine denk düşmektedir.

I, III, IV ve V. ifadeler likidite yönetiminde kullanılabilirken, II. şıkta yer alan zorunlu karşılıklar bankanın insiyatifi dışında olan bir araç olduğu için kullanılamaz. Doğru seçenek "E" şıkkıdır.

Uluslararası Basel II uzlaşısına göre sermaye yeterlilik oranının en alt limiti %8 olmak zorundadır. Doğru seçenek "B" şıkkıdır.