PARA VE BANKA - Deneme Sınavı - 19

Genel kabul görme, bir nesnenin değişim aracı olabilmesi için en önemli özelliktir. Ancak değişim aracı olarak kullanılacak nesneden beklenen başka özellikler de var. Bugün kullandığımız madeni paraları düşünün: 1 lira, 50 kuruş, 25 kuruş gibi: Bölünebilirler. Bir lirayı iki tane 50 kuruşa çevirebilirsiniz söz gelimi. Oysa tarihte değişim aracı olarak kullanılan bir ineği düşünün. Satın alacağınız her malın karşılığı bir inek değil ki. Bu durumda ne yapacaksınız? İneği ortasından mı keseceksiniz? Bir değişim aracının ‘bölünebilir’ olması gerektiği açık. Peki, çarşı pazar gezecekseniz ineği hep yanınızda taşımanız gerekmiyor mu? Öyle ya para o. Bu da kolay bir iş olmasa gerek. Dolayısıyla, değişimlerde genel kabul görecek bir nesnenin ‘taşınabilir’ de olması gerekiyor. Açık ki bir mal paranın yanınızda taşıdığınız sürece bozulmaması gerekiyor. Bozulursa, mal paranızın başkalarınca kabul görmeyeceği ortada. Değişimlerde kabul görmesi için bir nesnenin belli bir standardının olması gerekiyor. Bu da aranan bir diğer özellik. Mesela ineği kilo ile tartabilirsiniz; fildişinin boyunu ölçebilirsiniz. Ama ineğin sağlığı, fildişinin kalitesi için ilk bakışta bir şey söylemek mümkün olmayabilir.

Anonim ortaklıkların yıl sonunda elde ettikleri karın ortaklara hisseleri oranında dağıtılmasına kâr payı (temettü) adı verilir. Hisse senedi ihraç eden şirket bunları satarak yeni ortaklar aracılığı ile yeni fonlara erişmiş olur.

Birincil piyasa yeni çıkarılmış tahvil, hisse senedi gibi menkul kıymetlerin şirketler ya da hazine tarafından ilk olarak alıcılara satıldığı finansal piyasadır.

Finansal sistem fon transferini sağlarken aynı zamanda bazı temel işlevleri de yerine getirmektedir. Bu işlevler; riskin paylaşılması, likidite sağlanması ve bilgi aktarımıdır.

Finansal piyasalar, değişim gören finansal varlıkların vadesine göre de sınıflandırılabilir. Buna göre bir yıldan daha kısa vadeli borç araçlarının alınıp satıldığı, piyasalara para piyasaları, uzun ve orta vadeye sahip menkul kıymetlerin alınıp satıldığı piyasalara ise sermaye piyasaları adı verilir.

Devlet tarafından yasal ödeme aracı olarak basılan ve üzerinde nominal olarak ifade ettiği satın alma gücünün belirtildiği kâğıt banknotlara itibari para denir. Cebinizdeki 20 lirayı, yani itibari parayı düşünün. Hiç kimse o 20 lira karşılığında size mal ve hizmet satmak istemezse ya da borcunuzu onunla ödemenize karşı çıkarsa o 20 liranın hiçbir değerinin olmayacağı açıktır. Devlet itibari parayı yasal değişim aracı olarak ilan ettiği için o para değişimlerde herkes tarafından kabul ediliyor. İtibari paranın mal paradan temel farkı budur; kendi başına bir kullanım değeri yoktur.

Türkiye’de bankalarda yabancı para cinsinden vadesiz mevduat da tutulabildiğinden, Türkiye’deki parasal büyüklük tanımı içinde hem lira cinsinden hem de yabancı para cinsinden vadesiz mevduat vardır. Vadesiz mevduata kıyasla daha az likit olan vadeli mevduat M1’e eklendiğinde ise M2 tanımına ulaşılmaktadır.

M2=Dolaşımdaki Para+Vadesiz Mevduatlar+Vadeli Mevduatlar

Paranın olmadığı bir takas ekonomisinde mal sayısı arttıkça birbirleri cinsinden bilinmesi gereken fiyat, yani göreli fiyat sayısı da katlanarak artacaktır. Mesela ekonomide sadece iki mal olduğunda, birinci malın ikinci mal cinsinden fiyatını bilmek yeterli olacaktı. Zira ikinci malın birinci mal cinsinden fiyatı da bunun tersidir. Üç mal olduğunda ise birinci malın ikinci ve üçüncü mal cinsinden fiyatları ile ikinci malın üçüncü mal cinsinden fiyatı gerekli olacaktı. Bu durumda, iki mal olduğunda bir göreli fiyat, üç mal olduğunda ise üç göreli fiyat bilmek yetecekti. Mal sayısı dörde çıktığında bilinmesi gereken göreli fiyat sayısı altı olacaktı. Mal sayısı artırılarak bilinmesi gereken göreli fiyat sayısı hesaplanırsa, matematiksel bir genelleme yapmak mümkün olur. Genellenirse, n tane mal olduğunda n (n-1)/2 adet göreli fiyatın bilinmesi gerekecekti. Örneğin, 10.000 adet mal ya da hizmet varsa bu durumda 10.000 (10.000-1)/2 = 49.995.000 göreli fiyatın bilinmesine ihtiyaç olacaktır.

Faiz haddi sıfıra eşit olmadığı sürece, bir mali varlıktan bugün elde edilecek yüz lira ile bir yıl sonra elde edilecek yüz lira aynı değil. Keza bir yıl sonraki yüz lira ile iki yıl sonraki yüz lira da birbirlerine eşit  değiller. Farklı zamanlarda yapılan ödemelerin bugünkü değerlerini bulmak ve dolayısıyla onları karşılaştırabilmek için bir indirme işlemi yapıyoruz. Bu işlemde kullanılan faiz haddine indirim faktörü deniliyor. Bu indirim faktörü (faiz haddi) ne kadar yüksekse ileri dönemlerde elde edilecek değerlerin bugünkü değerleri de o kadar düşük oluyor.

Bir mali varlığın vadeye kadar verimi ile getiri oranı farklı olabilir. Bu farklılık, o mali varlık vadesi bitene kadar tutulmayıp daha önce satılırsa ortaya çıkıyor.

Tahvil Arzı

Önce bir devletin hazinesini düşünelim. Devlet bütçesi açık veriyorsa o açığın finansmanı gerekir. Bütçe açığının finansman biçimlerinden biri de borçlanmadır. Bir ülkenin hazinesi tahvil satarak yani tahvil arz ederek borçlanır. Benzer biçimde fon ihtiyacı olan bir şirket de tahvil arz edebilir.

Herhangi bir malın arzı ile fiyatı arasındaki ilişki tahvil arzı ile fiyatı arasında da geçerlidir. Tahvilin fiyatı arttıkça tahvil arzı da artar. Tahvil fiyatı ile faizi arasında ters yönlü bir ilişki vardı. Tahvilin fiyatının artması faizinin düşmesi demektir. Bu durumda borçlunun borçlanma maliyeti düştüğü için sattığı tahvil miktarını artırmak isteyecektir. Dolayısıyla, tahvil arz eğrisi yukarıya doğru (pozitif) eğimli olacaktır.

Denge tahvil fiyatı (denge faiz haddi) tahvil arz ve talebinin eşitlendiği noktada belirleniyor. Tahvil arzını artıran her unsur, tahvil talebini etkilemiyorsa denge fiyat düzeyini düşürür (denge faiz haddini artırır). Tahvil talebini artıran her unsur da tahvil arzını etkilemiyorsa denge fiyat düzeyini artırır (denge faiz haddini düşürür).

Reel döviz kuru artıyorken yerli para reel olarak değer yitiriyor, (diğer unsurlar aynı kalmak üzere) ihracat artıyor, ithalat azalıyor. Reel döviz kuru düşüyorken yerli para reel olarak değer kazanıyor, (diğer unsurlar aynı kalmak üzere) ihracat azalıyor ve ithalat artıyor.

II ve IV. ifadeler doğru iken I ve III. ifadeler yanlıştır. Çünkü, Çağdaş merkez bankacılığında, para politikası uzun vadeli faiz haddini kontrol ederek değil kısa vadeli faiz haddini kontrol ederek yürütülür. Ayrıca, İskontolu bir tahvilin fiyatı ile faizi arasında doğru yönlü değil ters yönlü bir ilişki vardır. Doğru seçenek "D" şıkkıdır.

Reel döviz kuru artıyorken yerli para reel olarak değer yitiriyor, (diğer unsurlar aynı kalmak üzere) ihracat artıyor, ithalat azalıyor. Reel döviz kuru düşüyorken yerli para reel olarak değer kazanıyor, (diğer unsurlar aynı kalmak üzere) ihracat azalıyor ve ithalat artıyor.

A,B,C ve D seçenekleri tahvil talebini artırırken E seçeneğindeki ifade tahvil talebini düşürür. Çünkü Tahvilin talebi ile fiyatı arasındaki ilişki ters yönlüdür. Tahvil fiyatı arttıkça (faizi düştükçe) talebi de düşecektir. Doğru seçenek "E" şıkkıdır.

Nominal döviz kuru (E), bir birim yabancı paranın yerli para cinsinden değeri (fiyatı) olarak tanımlanıyor. Yabancı paraya dolar, yerli paraya da lira diyelim. Dolayısıyla, nominal döviz kurundaki artış bir dolar satın almak için daha fazla lira vermek gerektiğini gösteriyor. ‘Sabit döviz kuru rejimlerinde’ E’ nin artmasına ‘devalüasyon’, azalmasına ise ‘revalüasyon’ deniliyor. ‘Dalgalı kur rejimlerinde’
ise E’nin artması yerli paranın nominal olarak değer kaybettiğini, azalması ise yerli paranın nominal olarak değer kazandığını gösteriyor.

I, II  ve V. ifadeler doğru iken, III ve IV. ifadeler yanlıştır. Çünkü, Tahvil arz eğrisi aşağıya doğru (negatif) değil yukarıya doğru (pozitif) eğimlidir. Ayrıca, Beklenen enflasyonun düşmesi tahvil arzını azaltır. Doğru seçenek "B" şıkkıdır.

Reel Döviz Kuru – “Ticaret haddi” olarak da bilinen reel döviz kuru, bir ülkenin para biriminin, yabancı bir para birimi karşısındaki satın alma gücünü ifade eder.