PARA TEORİSİ

Finansal sistemin temel unsurları; fon fazlası olanlar, fon açığı olanlar, finansal aracılar (kurumlar), finansal araçlar ve yasal-kurumsal düzenlenmeler olarak sıralanmaktadır. Doğru cevap E'dir.

Kısa vadeli (1 yıla kadar) fon arzı ile fon talebinin karşılaştığı ve fon değişiminin gerçekleştiği piyasalara para piyasaları denir. Para piyasalarında vade genellikle bir yılı aşmaz. Bu bağlamda kullanılan araçlar da kısa vadeli özellik taşımaktadır. Doğru cevap A'dır.

Birincil piyasalar: İlk kez alım satıma konu olan yani ilk defa işleme tabi olacak finansal araçlarla fonların değişiminin gerçekleştiği finansal piyasalardır. Hisse senedi ve tahvil gibi menkul değerleri ihraç edenler ile tasarruf sahiplerinin doğrudan karşılaştıkları piyasadır. Doğru cevap A'dır.

Üyelerinden topladığı mevduatı, yine üyelerine kredi olarak dağıtan kurumlardır. Bu tür aracıların ticaret bankalarından ayrılan yönü kâr amacı gütmemesi ve faaliyetlerinin sadece kendi üyeleri ile sınırlı olmasıdır. Bu sebepten kredi birlikleri ticari, bankalara oranla çok daha küçük ölçeklidir. Doğru cevap B'dir.

Kolektif Yatırım Kurumları hukuki yapılarına göre ayrı ve bağımsız bir tüzel kişilik olarak kurulduklarında yatırım ortaklığı, başka bir tüzel kişilik tarafından bir sözleşme çerçevesinde kurulduklarında ise yatırım fonu olarak adlandırılır. Yatırım fonları, kanun hükümleri uyarınca halktan katılma belgeleri karşılığı toplanan paralarla, belge sahipleri hesabına riskin dağıtılması ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslarına göre çeşitli varlıklardan oluşan portföyü işletmek üzere kurulan mal varlığı olarak tanımlanmaktadır. Doğru cevap D'dir.

Finansal aracıların; işlem maliyetlerini azaltma, asimetrik bilgi sorunun çözümü, gömüleme eğilimini azaltma, fonların vade, miktar ve risklerini ayarlama gibi fonksiyonları bulunmaktadır. Doğru cevap D'dir.

Asimetrik bilgi genel anlamıyla birinin bildigini başkasının bilmemesi durumudur. Doğru cevap A'dır.

En yaygın kullanım alanına sahip para piyasası araçları başta hazine bonosu olmak üzere finansman bonosu, mevduat sertifikası, repo, varlığa dayalı menkul kıymetler, yatırım fonu katılma belgeleri ve ticari senetler (bono, poliçe, çek) dir. Doğru cevap E'dir.

Mevduat Sertifikaları: Bankalara yatırılan vadeli mevduatlar karşılığında mevduat sahibine, yatırdığı para miktarını ve vadesini göstermek üzere verilen belgelerdir. Banka belli bir vade (genellikle bir yıl ve altında) ve faiz karşılığında almış olduğu mevduatı, yani tasarruf sahibine olan borcunu, hamiline yazılı bir sertifika ile belgeler. Doğru cevap B'dir.

Sermaye piyasalarında işlem yapan yatırımcıların yatırım yapabilecekleri çeşitli yatırım araçları mevcuttur. Bunlar; orta ve uzun vadeli fon transferinde kullanılan, tahvil, hisse senedi, intifa senedi, gelir ortaklığı senetleri (GOS), kar ve zarar ortaklığı belgeleri (KOB) gibi araçlardır. Doğru cevap B'dir.

Finansal Sistem: Ülkedeki fon arz ve talep edenler, finansal araç ve kurumlar, yasal ve kurumsal
düzenlemeler gibi çeşitli unsurlardan oluşmaktadır.

Finansal Piyasalar: Fon arz edenler ile fon talep edenlerin karşılaştığı ve fon değişiminin gerçekleştiği piyasalardır.

Genel olarak menkul kıymetlerin borsalar dışında işlem gördüğü piyasalara tezgahüstü piyasalar denir.

Tezgah Üstü Piyasalar: Fiziki ve resmî olarak belirlenmiş bir mekânı bulunmayan, organize piyasalarda yapılamayan alım ve satım işlemlerinin gerçekleştiği, ilgili kurum ve kuruluşların denetim ve gözetiminden uzak piyasalar olarak tanımlanabilir. Serbest piyasalar olarak da bilinen tezgah üstü piyasalar uluslararası literatürde “Over-The Counter Markets” olarak bilinmektedir. Tezgahüstü piyasalarda nihai işlemler iletişim teknolojisi (telekomünikasyon sistemi, İnternet) aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Bu piyasalarda menkul kıymetlerin alım satımının yapıldığı merkezleşmiş bir mekân söz konusu değildir. Fakat bir piyasanın tezgahüstü piyasa sayılması için nihai işlemlerin mutlaka iletişim teknolojileri aracılığıyla gerçekleşmesi gerekmez. Genel olarak menkul kıymetlerin borsalar dışında işlem gördüğü piyasalara tezgahüstü piyasalar denir. Tezgahüstü piyasalarda birinci el piyasa işlemleri de yapılabilmektedir.

Para Piyasası: Kısa vadeli (1 yıla kadar) fon arzı ile fon talebinin karşılaştığı ve fon değişiminin gerçekleştiği piyasalara para piyasaları denir. Para piyasalarında vade genellikle bir yılı aşmaz. Bu bağlamda kullanılan araçlar da kısa vadeli özellik taşımaktadır. Para piyasası finansal araçları; hazine bonosu, finansman bonusu, mevduat sertifikası, repo ve kambiyo senetleri (poliçe, bono, çek) gibi bir yıla kadar vadeli finansal araçlardır. 

Sermaye Piyasası: Orta ve uzun vadeli fon açığı olanlarla orta ve uzun vadeli fon arz etmek isteyen ekonomik birimlerin karşı karşıya geldiği ve fon değişiminin gerçekleştiği piyasalardır. Tahvil ve hisse senedi gibi uzun vadeli (vadesi bir yıl veya daha fazla) araçların işlem gördüğü ve tasarrufçulardan girişimcilere kaynak aktarılan piyasalardır. Sermaye piyasasının en belirgin özelliği, piyasanın orta ve
uzun vadeli fonlardan oluşmasıdır.

Diğer ikincil piyasaların örnekleri, döviz piyasaları, vadeli işlem piyasaları ve futures ve opsiyon piyasalarıdır.

Finansal Aracılık Türleri
Finansal sistem içinde aracılık para yaratan finansal aracılar ve para yaratmayanfinansal aracılar olarak iki grup altında toplanmaktadır. Mevduat kabul eden finansal kuruluşlar olarak da bilinen para yaratan finansal aracılar, tasarruf fazlasıolan birimlerden mevduat kabul ederek eldeki fonlarını tasarruf açığı olan birimlere kredi açarak veya finansal varlıklara yatırım yaparak değerlendirmektedir.
Başta ticaret bankaları olmak üzere bu kurumlar, küçük tasarrufların ekonominin işleyişine sokulmasına, birikimlerin artmasına ve kullanılabilir olmasına olanaksağlarlar. Bunlar aşağıdaki gibi çeşitli başlıklar altında sıralanmaktadır:
Ticaret Bankaları: Mevduat bankaları olarak da bilinen bu kurumlar, tümdünyada en fazla ağırlığa sahip olan finansal aracılardır. Ticaret bankaları mevduat toplayarak bu mevduatı kredi ve finansal varlık yatırımı olarak değerlendirmektedir. Ticaret bankalarının, finansal sistem içerisinde en önemli işlevlerindenbiri de kaydi para yaratarak para arzını genişletmeleridir.
Kredi Birlikleri: Üyelerinden topladığı mevduatı, yine üyelerine kredi olarakdağıtan kurumlardır. Bu tür aracıların ticaret bankalarından ayrılan yönü kâramacı gütmemesi ve faaliyetlerinin sadece kendi üyeleri ile sınırlı olmasıdır. Bu sebepten kredi birlikleri ticari, bankalara oranla çok daha küçük ölçeklidir.
Katılım Bankaları: İşlemlerini faiz olamaksızın yerine getiren bu kurumlar, faaliyetlerini tasarruf fazlası olan birimlerden mevduat toplama ve tasarruf açığı olan birimlere kredi verme ortaklık temelinde yerine getirmektedir. Ortaklık ilkesi söz konusu olduğu için mevduat sahipleri önceden tutarı belirli sabit faiz yerine, ancak faaliyet sonucu miktarı kesin olarak belli olan kâr veya zarardan pay alır.
Tasarruf ve Kredi Birlikleri: Fonlarını mevduat şeklinde toplamakta olan bu kurumlar, fonların kullanımı yönünden ticaret bankalarından ayrılmaktadır. Mesken ve ticari konut sektörüne ipotek karşılığı kredi açan ve mevduat toplayan kuruluşlardır. Günümüzde ülkemizde henüz bulunmamasına rağmen, mortgagesisteminin yürürlüğe girmesi ile ülkemizde de kurulması muhtemeldir.Sistem içinde para yaratmayan, bu bağlamda mevduat toplamayan çeşitli finansal aracılar da bulunmaktadır. Para yaratmayan finansal aracılar, mevduat kabul etmeyen ve diğer kaynaklardan fon sağlayan finansal kurumlardır. Finansal sistem içinde önemli ağırlığa sahip olan bu kurumlar, sigorta şirketleri, özel emeklilik şirketleri, emekli sandıkları, yatırım fon ve ortaklıkları ile finans şirketlerinden oluşmaktadır.
Kalkınma ve Yatırım Bankaları: Kalkınma bankaları, kalkınma çabası içindeki ülkelerin gelişmiş ülkelerden yapılacak teknoloji ve sermaye transferlerinde, yerli ve yabancı kuruluşlara yardımcı olmak ve sermaye piyasalarının gelişmesini sağlamak amacıyla kurulmuş finansal aracılardır. Kalkınma bankaları, kendilerine tahsis edilen fonları yönlendirerek fon kullanımlarına şekil vermektedir. Özellikle elde ettikleri fonları uzun vadeli kredi biçimine dönüştürmenin yanında, verdikleri teknik hizmetler ile sistem içinde önemli görevler yerine getirmektedir. Yatırım Bankaları
ise mevduat kabul etmeyen, ticari bankacılık yapmayan ve kalkınma bankacılığı fonksiyonunun dışında kalan alanlarda faaliyet gösteren, müşterilerine yatırım danışmanlığı, kurumsal fon yönetimi gibi hizmetler sunan ve gelir yapıları genel olarak alınan ücret ve komisyonlardan oluşan finansal kurumlardır.
Sosyal Güvenlik Kurumları: Kamu ve özel emeklilik kurumları (özel emeklilikşirketleri) olarak iki gruba ayrılmaktadır. Bu kurumlar aslında bireylere çalışma hayatının bitiminden sonraki döneminde (emeklilik dönemi), çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla tasarruflarını biriktirme ve değerlendirme işlevi görmektedir. Bu kurumlar tasarrufları finansal sistemde değerlendirerek emeklilik zamanı gelen bireylere getirileri ile beraber sunmaktadır. Özel emeklilik sisteminin geliştiği ekonomilerde bu aracılar, finansal sistemin önemli bir kurumu durumundadırlar. Biriken fonlar, her tipteki sermaye piyasası araçlarına yatırılabilir. Ancak fonların değerlendirilmesinde sermaye piyasasındaki hızlı fiyat değişmelerinden korumak amacıyla hisse senedi yerine tahvillere daha çok ağırlık verilmektedir.
Ayrıca Ticaret Bankaları da mevduat, hisse senedi ve tahvil gibi dolaylı finansal araçlar karşılığında bu fonları finansal sistem içine çekebilmektedir.

Sigorta Şirketleri: Türk Ticaret Kanunu’na (TTK) göre sigortanın tanımı şu şekilde yapılmaktadır: “Sigorta bir akittir, bununla sigortacı bir prim karşılığında, diğer bir kimsenin para ile ölçülebilir bir menfaatini zarara uğratan bir riskin meydana halinde, tazminat vermeyi ya da bir veya birkaç kimsenin hayat müddetleri sebebiyle veya hayatlarında meydana gelen belli birtakım hadiseler dolayısıyla bir para ödemeyi veya sair edalarda bulunmayı üzerine alır”. Sigorta şirketleri ise kişiler
ve kurumları muhtemel çeşitli risklere karşı bir prim (sigorta primi) karşılığında, sattıkları sigorta poliçeleri ile koruma altına alan ve prim gelirlerinin önemli bir bölümünü para ve sermaye piyasası araçlarına yatıran şirketlerdir. Sigorta şirketleri özellikle gelişmiş ekonomilerde, küçük tasarrufların ekonomiye etkin bir şekilde katılmasını sağlayan finansal aracılar olarak da kabul edilmektedir.

Finansman Şirketleri: Bireysel ve kurumsal tüketicilere otomobilden, iş ekipmanlarına, tıbbi malzemelerden ev araç gereçlerine kadar geniş bir yelpazede kredi kullandıran kurumlardır. Fon kaynakları sermaye, uzun vadeli borç ve özellikle finansman bonosu çıkararak sağlanan kısa süreli borçlardan oluşur. Finans şirketleri bütün finansal kurumlarda olduğu gibi yasal düzenleme ve denetime tabidirler. Mevduat toplayamayan bu kurumlar, bazı faaliyetleri itibariyle bankalara benzer işlemler yapmakla birlikte, bankalarca yapılan bütün işlemleri yapamaz.

Yatırım Fonları ve Ortaklıkları: Finansal yatırım kararları risk içerir. Deneyim ve tecrübe gerektirir. Finansal yatırım yapacak bir tasarruf sahibi için getiri, güven ve piyasada muhtemel risklerden kendini koruyabilmek oldukça önemli kavramlardır. Finansal sistem içinde genellikle küçük birikimlere sahip olanlar genellikle bu tasarruflarını çeşitli finansal araçlara yatırma konusunda yeterli beceri, bilgi ve deneyime sahip değildir. Aynı zamanda tasarruflarının hacmi çeşitlendirilmiş bir portföy oluşturmaya yetecek büyüklükte de değildir. Bu ve benzeri sorunların çözümünde Kollektif Yatırım Kurumu (KYK) olarak da bilinen, yatırm fonları ve yatırım ortaklıkları adında kurumlar bulunmaktadır. Kolektif Yatırım Kurumları hukuki yapılarına göre ayrı ve bağımsız bir tüzel kişilik olarak kurulduklarındayatırım ortaklığı, başka bir tüzel kişilik tarafından bir sözleşme çerçevesinde kurulduklarında ise yatırım fonu olarak adlandırılır.

Yatırım Fonları, kanun hükümleri uyarınca halktan katılma belgeleri karşılığı toplanan paralarla, belge sahipleri hesabına riskin dağıtılması ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslarına göre çeşitli varlıklardan oluşan portföyü işletmek üzere kurulan mal varlığı olarak tanımlanmaktadır.

Yatırım ortaklıkları, sermaye piyasası araçları ile ulusal ve uluslararası borsalarda veya borsa dışı organize piyasalarda işlem gören altın ve diğer kıymetli madenler portföyünü işletmek üzere, anonim ortaklık şeklinde ve kayıtlı sermayeesasına göre kurulan sermaye piyasası kurumlarıdır. Bu kurumlar, küçük tasarruf sahiplerinin birikimlerini bir havuzda toplayarak değişik menkul kıymetlerden oluşacak bir portföy oluşturup elde ettikleri kazancı ortaklarına payları oranında dağıtır. Anonim şirketler şeklinde kurulan ve tüzel kişiliğe sahip olan ortaklığın bina, demirbaş vb. genel mal varlıkları ile menkul kıymetler portföyü birbirinden bağımsız değildir. Yani bir yatırım ortaklığından belli bir bedel karşılığında ortaklığın hisse senedini satın almış olan bir yatırımcı, portföy üzerinde olduğu kadar, ortaklığın diğer mal varlıkları üzerinde de haklara sahip olmaktadır.
Yatırım ortaklıkları, yatırım fonlarında olduğu gibi A ve B Tipi olarak iki türlükurulabilmektedir. Türkiye’deki uygulamaya göre; portföy değerinin en az %25’ini devamlı olarak özelleştirme kapsamına alınmış Kamu İktisadi Teşebbüsleri dahil Türkiye’de kurulmuş ortaklıkların hisse senetlerine yatırmış yatırım ortaklıkları A Tipi, bunun dışında kalanlar ise B Tipi olarak adlandırılmaktadır.

Ters seçim sorununa, piyasada bulunan taraflardan birinin yapılan işlemin tipi ya da niteliklerini gözlemleyemediği durumlarda karsılaşılır.

Gömüleme Eğilimini Azaltma
Gömüleme ekonomik birimlerin, birikimlerini ekonomik işleyişi dışına çıkartması ve onları korumak için bildikleri gelensel yöntemleri kullanması olarak tanımlanabilir. Buna göre ekonomik birimler, finansal sistemin içine girmesi gereken ve yatırımlara gitmesi gereken fonlarını etkin şekilde kullanamamaktadır.
Gelirlerinden daha az harcama yapan ve elinde birikimi olan bireylerin, bu fonları gömülemesinin çeşitli nedenleri bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi ise finansal piyasalarda istediği türde hizmet verecek finansal kurumların ve finansal araçların olmamasıdır. Öte yandan ekonomide tüm bireylerden, çeşitli finansal araçlardan hangilerinin kendileri için en uygun araç olduğuna karar vermek konusunda, yeterli bilgi ve tecrübeye sahip olmaları beklenemez. Bu bağlamda bir ekonomide finansal aracıların varlığı ekonomide atıl olan ve bu anlamda gömülenmiş olarak nitelenen fonların piyasaya girmesini sağlar. Birikim sahipleri, finansal aracıların bu konularda sundukları hizmetlerden yararlanarak daha önce gömülenmiş olarak atıl vaziyette tuttukları fonları bu kurumlar aracılığıyla sistemin işleyişi içine sokarlar. Böylece ellerinde hem daha güvenilir hem de getirisi olan çeşitli finansal araçlar bulundururlar.

Para Piyasası Araçları
Para piyasası araçları bir yıldan kısa vadeli olan, para piyasalarında alınıp satılan, likitidesi yüksek, fiyat değişkenliği düşük ve aynı zamanda daha düşük risk düzeyine sahip olan belgelerdir. En yaygın kullanım alanına sahip para piyasası araçları başta hazine bonosu olmak üzere finansman bonosu, mevduat sertifikası, repo,varlığa dayalı menkul kıymetler, yatırım fonu katılma belgeleri ve ticari senetler (bono, poliçe, çek) dir.