PARA POLİTİKASI

Ülkemizde cumhuriyet öncesi dönemde merkez bankacılığı fonksiyonlarını yerine getiren ilk banka Osmanlı Bankasıdır.

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasına yasayla verilen görevlerden birisi bankaların ve bankaca uygun görülecek diğer mali kurumlar›n yükümlülüklerini esas alarak, zorunlu karşılıklar ve umumi disponibilite ile ilgili usul ve esasları belirlemektir

Ülkelerin merkez bankalarının kuruluş tarihleri şu şekildedir; Japonya (1882), Çin (1908), ABD (1915), Türkiye (1932), Kanada (1934)

Merkez bankalarının diğer bankalardan ayrı nitelik ve yetkilerle ortaya çıkmalarındaki temel nedenlerden birincisi, banknot çıkarma (para basma) imtiyazlarıdır. Banknot çıkarımı, merkez bankalarının en temel görevlerinden birisidir. İlk zamanlarda aynı ülkede birden fazla banka banknot çıkarma imkânına sahip olabilirken, günümüzde artık bu imtiyaza sadece merkez bankaları sahiptir.

Modern bir merkez bankasının yerine getirmesi gereken fonksiyonlar genel olarak belli başlıklar altında toplanabilmektedir. Bunlar; Banknot çıkararak ekonominin para ve kredi ihtiyaçlarını karşılamak, Finansal sistemin istikrarını sağlamak, Son kredi mercii olarak ekonominin kredi hacmini ayarlamak, Devletin hazine işlerini ve mali danışmanlığını yapmak, Bankaların kasa fazlalıklarını ve mevduat karşılıklarını korumak, Bankalar arası alacak ve borçların mahsubunu yapmak, Para piyasalarında istikrarı sağlamak, Ülkenin altın ve döviz rezervlerini korumak ve uluslararası ödemelerde aracı olmak şeklinde sıralanabilir.

Merkez bankasının likidite sıkıntısı nedeniyle ekonomide resesyon yaratmamak ya da likidite fazlalığı nedeniyle enflasyona neden olmamak merkez bankacılığının önemli konuları arasında yer almaktadır.

30 Haziran 1930 tarihinde çıkarılan 1715 Saylı Yasa ile TCMB kurulmuş ve banka faaliyete 3 Ekim 1931 tarihinde geçmiştir.

T.C. Merkez Bankasına yasayla verilen görevler şunlardan ibarettir: Açık piyasa işlemleri yapmak, Hükûmetle birlikte Türk lirasının iç ve dış değerini korumak için gerekli tedbirleri almak ve yabancı paralar ile altın karşısındaki muadeletini tespit etmeye yönelik kur rejimini belirlemek, Türk lirasının yabancı paralar karşısındaki değerinin belirlenmesi için döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile dövizlerin Türk lirası ile değişimi ve diğer türev işlemlerini yapmak, Bankaların ve Bankaca uygun görülecek diğer mali kurumların yükümlülüklerini esas alarak, zorunlu karşılıklar ve umumi disponibilite ile ilgili usul ve esasları belirlemek, Reeskont ve avans işlemleri yapmak, Altın ve döviz rezervlerini yönetmek, Türk lirasının hacim ve tedavülünü düzenlemek, ödeme ve menkul kıymet transferi ve mutabakat sistemleri kurmak, kurulmuş ve kurulacak sistemlerin kesintisiz işlemesini ve denetimini sağlayacak düzenlemeleri yapmak, ödemeler için elektronik ortam da dâhil olmak üzere kullanılacak yöntemleri ve araçları belirlemek, Finansal sistemde istikrarı sağlayıcı ve para ve döviz piyasaları ile ilgili düzenleyici tedbirleri almak,  Mali piyasaları izlemek, Bankalardaki mevduatın vade ve türleri ile özel finans kurumlarındaki katılma hesaplarının vadelerini belirlemek.

Banka, Hazine ile kamu kurum ve kuruluşlarına avans veremez ve kredi açamaz, Hazine ile kamu kurum ve kuruluşlarının ihraç ettiği borçlanma araçlarını birincil piyasadan satın alamaz. Banka, kanunla yetki verilen işlemler dışında avans veremez ve kredi açamaz. Vereceği avans ve açacağı krediler ise teminatsız veya karşılıksız olamaz. Her ne şekilde olursa olsun kefil olamaz ve doğrudan kendisi ile ilgili işlemler dışında teminat veremez.

Merkez bankası 1980’li yılların sonuna kadar reeskont politikasını etkin bir şekilde kullanamamıştır.

Merkez bankası denildiğinde, ilk önce para çıkarma yetkisine sahip bir banka akla gelmektedir. Ekonomideki fonksiyonları bu işlev ile özdeşleştirilen merkez bankaları aslında bunun dışında farklı fonksiyonlar da üstlenmektedir.

Merkez bankası; para basmak, para piyasasını denetlemek, altın ve döviz rezervlerini düzenlemek ve yönetmek, fiyat istikrarını sağlamak gibi işlevleri yerine getirmek üzere devletin kurduğu ya da kurulmasına öncülük ettiği bir banka türüdür.

1694 yılında kurulan ve 1844 yılında çıkarılan yasayla yeniden düzenlenen İngiltere Merkez Bankası (Bank of Englan gerçek anlamda ilk merkez bankası olarak kabul edilmektedir.

Modern bir merkez bankasının yerine getirmesi gereken fonksiyonlar genel olarak belli başlıklar altında toplanabilmektedir. Bunlar; banknot çıkararak ekonominin para ve kredi ihtiyaçlarını karşılamak, finansal sistemin istikrarını sağlamak, son kredi mercii olarak ekonominin kredi hacmini ayarlamak,  devletin hazine işlerini ve mali danışmanlığını yapmak, bankaların kasa fazlalıklarını ve mevduat karşılıklarını korumak, bankalar arası alacak ve borçların mahsubunu yapmak, para piyasalarında istikrarı sağlamak, ülkenin altın ve döviz rezervlerini korumak ve uluslararası ödemelerde aracı olmak şeklinde sıralanabilir.

Merkez bankalarının genel olarak “bankaların bankası” olması tanımına uygun düşmektedir. Bankaların bankası olmak; ticaret bankalarının (mevduat bankaları) müşterilerine sunduğu hizmetlerin benzerlerinin, merkez bankası tarafından ticaret bankalarına sağlanması anlamına gelmektedir. Bu anlamda merkez bankları son kredi verici olarak, bankalar üzerinde önemli bir etkiye sahiptir.

Merkez bankalarının üstlendiği en önemli görev, ülkedeki parasal sistemi kontrol ederek istikrarlı bir şekilde çalışmasını temin etmektir. Merkez bankası bu amaca yönelik olarak para ve kredi arzını, maliyetini ve elde edilebilirliğini düzenler. Merkez bankalarının söz konusu parasal kontrol işlevi, bir yönüyle de kredi vererek kaynak yaratma yeteneklerinden kaynaklanmaktadır.

Merkez bankası bir finansal kurum olarak, devletin fonlarını toplama, tutma, aktarma ve bu fonlardan ödemede bulunma işlemleri yoluyla devletin bir nevi bankerliğini yapar. Bunun dışında merkez bankası kamu borcuna ilişkin teknik hizmetler sunabilir ve belirli şartlar altında devlete kısa vadeli avans verebilir.

Merkez bankalarının finansal istikrar hedefini sağlamaya yönelik çabalarında dikkat etmeleri gereken ilkeleri;  Sorumluluğun bireysel bazda kurumlar yerine genel olarak piyasalara verilmesi, ödeme sisteminin etkin ve sorunsuz çalışmasının sağlanması, ihtiyaç duyulduğunda belirli ilkeler altında piyasaya likidite sağlanması, şeklinde özetlemek mümkündür.

Hükûmetler merkez bankalarının kontrolünü hep ellerinde tutmak istemiştir. Yaşanan süreç içinde hükûmetlerin güçlü kalmak istekleri ile merkez bankaları arasında potansiyel bir mücadele ortaya çıkmıştır. Özellikle 20.yy’ın ilk çeyreğinden itibaren hükûmetler, çeşitli nedenlerle piyasaların işleyişine müdahalelerde bulunmuşlardır. Bu müdahaleler daha çok; istikrarlı büyüme, işsizlik, dış ödemeler dengesinin sağlanması, gelir dağılımı gibi makro hedefler üzerinde yoğunlaşmıştır. Hükûmetler bu müdahalelerde merkez bankalarını, kararları ile yanlarında görmek istemişlerdir. Bu bağlamda merkez bankalarının belirlediği hedef ve araçların, hükûmetin genel ekonomi politikalarına uygun ve tamamlayıcı olması gündeme gelmiştir. Ancak bu süreç ekonomilerde birtakım sorunların oluşmasına ve merkez bankalarının hükûmetlerle olan ilişkilerinin sorgulanmasına neden olmuştur.

Yukarıdaki tanım “merkez bankasını” açıklamaktadır.