PARA POLİTİKASI

• Bir bağımsızlık ölçütü olarak, Merkez Bankasının temel amacının fiyat istikrarını sağlamak olduğu ve bankanın, para politikasının belirlenmesi ve uygulamasında tek yetkili ve sorumlu olduğu hükme bağlanmıştır.

Ülkemizde açık piyasa işlemlerine Şubat 1987 tarihinden itibaren, genel hatlarıyla ABD Merkez Bankasının (Federal Reserve Bank) uyguladığı sistem örnek alınarak başlanmıştır.

Buna göre TCMB, kanunda gösterilen amaçlara ulaşmak için; • Iskonto oranını saptamak, • Para piyasası ve paranın tedavülünü düzenlemek, • Hazine işlemlerini yapmak, • Hükûmetle uyum içinde ulusal paranın istikrarını temin etmek için gerekli önlemleri almak gibi çeşitli görev ve yetkilere sahip olmuştur.

İngiltere Merkez Bankası 1844 yılında kâğıt para ihraç tekeline kavuşmuş, 1870 yılında da likiditenin son mercii fonksiyonunu üstlenmiştir.

Fonksiyonel anlamda yapılacak diğer bir tanımlama ise şöyledir: Merkez bankası; para basmak, para piyasasını denetlemek, altın ve döviz rezervlerini düzenlemek ve yönetmek, fiyat istikrarını sağlamak gibi işlevleri yerine getirmek üzere devletin kurduğu ya da kurulmasına öncülük ettiği bir banka türüdür.

Ülkemizde cumhuriyet öncesi dönemde merkez bankacılığı fonksiyonlarını yerine getiren ilk banka, yabancı sermaye ile kurulmuş olan “Osmanlı Bankası'dır. Bankaya Osmanlı İmparatorluğu döneminde banknot çıkarma ve devletin hazine işlerini yürütme görevleri verilmiştir.

TCMB'ın İşlemleri başlığı altında yukarıda sayılanlar arasında sadece Hazine Finansman İşlemleri yer almamaktadır.

T.C. Merkez Bankasının yapamayacağı işlemler yasada belirtilmiştir. Buna göre banka yasada belirtilen aşağıdaki işlemleri yapamaz: • Banka, Hazine ile kamu kurum ve kuruluşlarına avans veremez ve kredi açamaz, • Hazine ile kamu kurum ve kuruluşlarının ihraç ettiği borçlanma araçlarını birincil piyasadan satın alamaz. • Banka, kanunla yetki verilen işlemler dışında avans veremez ve kredi açamaz. • Vereceği avans ve açacağı krediler ise teminatsız veya karşılıksız olamaz. • Her ne şekilde olursa olsun kefil olamaz ve doğrudan kendisi ile ilgili işlemler dışında teminat veremez.

Dünyada Merkez Bankası niteliğini taşıyan ilk bankaların daha çok özel sermaye ile kuruldukları görülmektedir. İlerleyen süreçte özel sermaye ile kurulan bu bankaların, sahip oldukları banknot ihraç yetkisinin bir kamu fonksiyonu olarak nitelendirilmesi, merkez bankalarının tamamen ya da kısmen devletleştirilmelerine neden olmuştur. Bununla birlikte dünyada tamamen özel sermayeli merkez bankaları da bulunmaktadır. T.C. Merkez Bankası ise ABD Merkez Bankası gibi tamamen özel sermayeli bir banka olmadığı gibi, Kanada ve İsrail merkez bankaları gibi tamamen devlet sermayeli de değildir. Bu bağlamda TCMB’nin sermayesine çeşitli menfaat grupları iştirak ettirilerek, bankaya belli bir serbesti verilmeye çalışılmıştır.

Yasayla T.C. Merkez Bankasına tanınan yetkiler şunlardır: • Türkiye’de banknot ihracı imtiyazı tek elden Bankaya aittir. • Banka, Hükûmetle birlikte enflasyon hedefini tespit eder, buna uyumlu olarak para politikasını belirler. Bu anlamda para politikasının uygulanmasında tek yetkili ve sorumludur. • Fiyat istikrarını sağlamak amacıyla kanunda belirtilen para politikası araçlarını kullanmaya, uygun bulacağı diğer para politikası araçlarını da doğrudan belirlemeye ve uygulamaya yetkilidir. • Banka, olağanüstü hâllerde ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonunun kaynaklarının ihtiyacı karşılamaması durumunda, belirleyeceği usul ve esaslara göre bu Fona avans vermeye yetkilidir. • Banka, nihai kredi mercii olarak bankalara kredi verme işlerini yürütür. • Banka, bankaların ödünç para verme işlemlerinde ve mevduat kabulünde uygulayacakları faiz oranlarını, belirleyeceği usul ve esaslara göre bankalardan istemeye yetkilidir. • Banka, mali piyasaları izlemek amacıyla bankalar ve diğer mali kurumlardan ve bunları düzenlemek ve denetlemekle görevli kurum ve kuruluşlardan gerekli bilgileri istemeye ve istatistiki bilgi toplamaya yetkilidir.

T.C. Merkez Bankasının yapamayacağı işlemler yasada belirtilmiştir. Buna göre banka yasada belirtilen aşağıdaki işlemleri yapamaz: • Banka, Hazine ile kamu kurum ve kuruluşlarına avans veremez ve kredi açamaz, • Hazine ile kamu kurum ve kuruluşlarının ihraç ettiği borçlanma araçlarını birincil piyasadan satın alamaz. • Banka, kanunla yetki verilen işlemler dışında avans veremez ve kredi açamaz. • Vereceği avans ve açacağı krediler ise teminatsız veya karşılıksız olamaz. • Her ne şekilde olursa olsun kefil olamaz ve doğrudan kendisi ile ilgili işlemler dışında teminat veremez.

Osmanlı Bankası cumhuriyetten sonra da bir süre merkez bankası görevini yürütmeye devam etmiştir. Ancak devletin yeni yapısı içinde bir yabancı bankanın merkez bankası olarak görev yapmasına karşı tepkiler artınca, millî bir merkez bankasının kuruluş çalışmalarına başlanmıştır. Bu çalışmalar sonucunda, 30 Haziran 1930 tarihinde çıkarılan 1715 Sayılı Yasa ile TCMB kurulmuş ve banka faaliyete 3 Ekim 1931 tarihinde geçmiştir.

Genel olarak merkez bankasının bağımsızlığını şöyle tanımlayabiliriz: Merkez bankasının bağımsızlığı, bankanın fiyat istikrarını sağlamaya yönelik uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı para politikası araçlarını kendi kararları ile seçmesi ve uygulamasıdır.

Türkiye’de 1715 sayılı Merkez Bankası Yasası 40 yıl yürürlükte kaldıktan sonra 1970 yılında değiştirilmiştir. Ekonomik koşulların zorlaması ve “planlı ekonomi” ilkelerine uyum amacıyla 1211 sayılı yeni Merkez Bankası Yasası 26.01.1970 tarihinde uygulanmaya başlanmıştır. Bu yasaya bağlı olarak, TCMB’nin organizasyon yapısı yeniden düzenlenmiş ve banka yeni yetki ve görevlere kavuşmuştur. Yeni yasanın getirdiği en önemli değişiklik ise banka sermayesi içindeki Hazine payının %15’den %51’e çıkarılması olmuştur. Eski kanuna göre Hazinenin payı %15 olarak belirlenmiş ve bunun en çok %25’e kadar arttırabileceği hükme bağlanmış iken yeni yasada Hazinenin payının %51’den az olamayacağı kararlaştırılmıştır.

Uygulamada TCMB, muteber saydığı asgari üç imzayı taşımak ve vadelerine en çok 120 gün kalmış olmak şartıyla ve kendi belirleyeceği esaslar dâhilinde bankalar tarafından verilecek ticari senet ve vesikalar› reeskonta kabul edebilir.

Ülkemizde cumhuriyet öncesi dönemde merkez bankacılığı fonksiyonlarını yerine getiren ilk banka, yabancı sermaye ile kurulmuş olan “Osmanlı Bankası”dır. Bankaya Osmanlı İmparatorluğu döneminde banknot çıkarma ve devletin hazine işlerini yürütme görevleri verilmiştir.

Banka sermayesi 250.000 adet hisse senedi tarafından temsil edilmektedir. Hisse senetleri ise nama yazılı olup (A), (B), (C) ve (D) olmak üzere dört sınıfa ayrılmaktadır.

T.C. Merkez Bankası’na yasayla verilen görevler şunlardan ibarettir: • Açık piyasa işlemleri yapmak, • Hükûmetle birlikte Türk Lirası’nın iç ve dış değerini korumak için gerekli tedbirleri almak ve yabancı paralar ile altın karşısındaki muadeletini tespit etmeye yönelik kur rejimini belirlemek. • Türk Lirası’nın yabancı paralar karşısındaki değerinin belirlenmesi için döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile dövizlerin Türk lirası ile değişimi ve diğer türev işlemlerini yapmak, • Bankaların ve Bankaca uygun görülecek diğer mali kurumların yükümlülüklerini esas alarak, zorunlu karşılıklar ve umumi disponibilite ile ilgili usul ve esasları belirlemek, • Reeskont ve avans işlemleri yapmak, • Altın ve döviz rezervlerini yönetmek, • Türk Lirası’nın hacim ve tedavülünü düzenlemek, ödeme ve menkul kıymet transferi ve mutabakat sistemleri kurmak, kurulmuş ve kurulacak sistemlerin kesintisiz işlemesini ve denetimini sağlayacak düzenlemeleri yapmak, ödemeler için elektronik ortam da dâhil olmak üzere kullanılacak yöntemleri ve araçları belirlemek, • Finansal sistemde istikrarı sağlayıcı ve para ve döviz piyasaları ile ilgili düzenleyici tedbirleri almak, • Mali piyasaları izlemek, • Bankalardaki mevduatın vade ve türleri ile özel finans kurumlarındaki katılma hesaplarının vadelerini belirlemek.

Merkez bankası, en son kredi veren kurum olması nedeniyle diğer bankaların, geçici nitelikteki likidite ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Mevduat kurumlarına ihtiyaç duydukları ancak bulmakta zorlandıkları fonları reeskont kredisi vermek gibi yöntemlerle sağlayan merkez bankalar›, bu işlevi ile finansal sistem içinde önemli bir görevi yerine getirmektedir.

Merkez bankasının bağımsızlığı, merkez bankasının uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı araçları doğrudan kendisinin belirlemesidir.