Enflasyon Hedeflemesi Rejimi

Enflasyon hedeflemesi rejimi; merkez bankasının nihai hedefi olan fiyat istikrarının sağlanması ve sürdürülmesi amacına yönelik olarak, para politikasının belirlenen bir dönem için belirlenen sayısal bir enflasyon hedefi ya da hedef aralığına dayandırılması ve bunun kamuoyuna açıklanması şeklinde tanımlanabilen para politikası uygulamasıdır.

Enflasyon hedeflemesi yaklaşımında para politikasının esas amacı, düşük ve istikrarlı bir enflasyon oranını gerçekleştirmektir.

TCMB’nin enflasyon hedeflemesi rejimini tanıtmak amacıyla 2006 yılında hazırladığı kitapçıkta bu rejimin temel özellikleri şu şekilde belirtilmiştir:

• Enflasyon hedeflemesi rejiminin toplum tarafından kolaylıkla anlaşılabilmesi ve izlenebilmesi amacıyla öncelikle sayısal bir enflasyon hedefi belirlenir ve kamuoyuna duyurulur. Bu duyuru ile birlikte merkez bankası bu hedefe ulaşacağını taahhüt eder.

• Enflasyon hedeflemesi rejimi altında merkez bankasının temel politika aracı kısa vadeli faiz oranlarıdır. Merkez bankası temel aracını ve aynı zamanda sahip olduğu diğer bütün araçları belirlenen enflasyon hedefine ulaşmak için kullanır.

• Enflasyon hedeflemesi rejimi kapsamında karar alma sürecinin kurumsallaşmasını sağlamak da en az enflasyon hedefini saptamak ve bu hedefi kamuoyuna açıklamak kadar önemlidir. Karar alma sürecinin kurumsallaşması ile (i) para politikası kararlarının alınacağı tarihlerin önceden belirlenmesi ve bunun kamuoyu ile paylaşılması, (ii) politika kararlarının şeffaf bir yapıya ulaşması, (iii) alınan kararların gerekçelerinin açıklanması ve bu açıklamalarda gelecek dönemlerdeki kararların yönüne ilişkin eğilimlere yer verilmesi gibi özellikler kastedilmektedir.

• Enflasyon hedeflemesi rejimi uygulamasında enflasyon tahminleri büyük önem taşımaktadır. Merkez bankasının enflasyona ve diğer ekonomik değerlere ilişkin geliştirdiği öngörüler, gelecekteki enflasyonist baskılara karşı merkez bankasına erken uyarı sağlamakta ve merkez bankasının enflasyonla mücadele etmek için alacağı faiz kararlarına yol gösterici olmaktadır.

• Merkez bankasının enflasyon tahminlerinin enflasyon hedefinden önemli ölçüde sapması durumunda merkez bankası temel para politikası aracı olan faiz oranlarına müdahalede bulunarak bu sapmanın önüne geçmeye çalışacaktır. Bir başka ifadeyle merkez bankasının enflasyonun gelecekte izleyeceği seyri doğru öngörebilmesi oldukça önemlidir. Bu amaçla ekonomideki toplam arz ve toplam talep gelişmeleri, parasal göstergelerin seyri, kamu maliyesinde yaşanan gelişmeler, beklentiler, fiyatlama davranışları, iç ve dış şoklar, verimlilik, istihdam ve ücretler, döviz kurlarında ve ödemeler dengesinde yaşanan gelişmeler gibi pek çok farklı unsuru içinde barındıran geniş bir bilgi setinin merkez bankasının hizmetinde olması gerekmektedir.

• Enflasyon hedeflemesi rejimi kapsamında merkez bankasının beklentileri iyi yönetmesi ve etkin bir iletişim politikası izlemesi önemlidir. Özellikle kronik enflasyonun yaşandığı veya enflasyonun yüksek olduğu ülkelerde ekonomik birimler gelecek döneme ilişkin beklentilerini geçmişteki enflasyona bağlı olarak oluştururlar. Enflasyon ataleti (ya da katılığı) olarak da bilinen bu durumun önüne geçmek için enflasyon hedeflemesi rejiminde politika uygulayıcıları ekonomik birimlerin beklentilerini oluşturmada esas alabilecekleri bir enflasyon hedefi sunarlar ve bu hedefe ulaşmayı taahhüt ederler. Bu süreçte, merkez bankasının belirlediği hedefin dikkate alınması ve hedefin tutturulabileceğine dair güvenin oluşması için merkez bankasının etkin bir iletişim politikası izlemesi şarttır. Etkin bir iletişim politikası, merkez bankasının uyguladığı politikalarda şeffaf olmasını, izlediği ve izleyeceği politikalar hakkında kamuoyunu bilgilendirmesini, enflasyonun seyrine ilişkin görüşlerini kamuoyuyla düzenli olarak paylaşmasını gerektirir. Merkez bankasının enflasyon hedefine ilişkin duyulan güven arttıkça beklentiler daha iyi yönetilir, beklentiler daha iyi yönetildiği ölçüde ise merkez bankasının enflasyon hedefine ulaşması daha kolay ve daha az maliyetli olur. 

Enflasyon hedeflemesi rejimi, parasal büyüklüklerin veya döviz kurunun hedeflendiği rejimlere kıyasla önemli avantajlar sunmaktadır. Enflasyon hedeflemesi rejiminin diğer para politikası rejimlerine göre birinci avantajı, parasal büyüklükler ile enflasyon arasında istikrarlı bir ilişki olmasının, uygulamanın başarısı için çok önemli olmamasıdır. Enflasyon hedeflemesi rejiminin operasyonel uygulaması böyle bir ilişkinin varlığı üzerine inşa edilmemekte, bunun yerine uygun para politikası araçlarının kullanılabilmesi için mevcut en geniş bilgi setinin kullanmasına olanak vermektedir. Enflasyon hedeflemesi rejiminde merkez bankasının hedeflerinin ve taahhütlerinin diğer para politikası rejimlerine göre çok daha rahat, anlaşılır ve açık olması, bu rejimin sağladığı ikinci avantajdır. Hedeflerin açıkça ilan edilmiş olması, merkez bankalarının bu hedefe ulaşamama durumunda hesap vermesini sağlayan bir mekanizmanın oluşturulmasını gerektirmektedir. Hesap verme zorunluluğu merkez bankalarının kısa dönemde aşırı genişlemeci para politikası izleyerek üretimi ve istihdamı arttırma ve zaman tutarsızlığı tuzağına düşme olasılığını azaltmaktadır. Bunun yanı sıra, enflasyon hedeflemesi rejimi, alternatif rejimlere kıyasla daha esnek bir strateji sunmaktadır. Bu durum, hedeflerin genellikle orta vade için tanımlanmış ve kısa dönemli sapmaların kabul edilebilir olmasından kaynaklanmaktadır. İyi oluşturulmuş bir enflasyon hedeflemesi rejimi çerçevesi, merkez bankalarına, uzun vadede enflasyonla mücadelede itibarlarına zarar vermeden, orta vadeli gelişmelere tepki verme imkânı sağlamaktadır. Ayrıca, döviz kuru hedeflemesi stratejisinin aksine, enflasyon hedeflemesi, para politikasının ülke ekonomisine odaklanmasına ve ortaya çıkabilecek şoklara daha etkili tepki vermesine imkân tanımaktadır. Enflasyon hedeflemesi rejiminin uzun vadede sağlayacağı bir avantajı ise kamuoyunun ilgisini kısa vadeli müdahaleci politikalar yerine düşük ve istikrarlı enflasyon gibi makroekonomik istikrarı ve ekonomik büyümeyi destekleyen bir hedefe kaydırmasıdır. Bunun yanı sıra, enflasyon hedeflemesi, sadece para politikasının değil aynı zamanda, maliye politikalarının da hesap verebilirliğini ve disiplinini artırmaktadır. Son olarak, enflasyon hedeflemesi rejimi, hem merkez bankalarının kurumsallaştırılması hem de ekonomi genelinde enflasyonla mücadele sürecine katkıda bulunacak yapısal reformların gerçekleştirilmesi konularında motivasyon sağlamaktadır. 

Para politikası rejimlerinin tartışılmasında enflasyon hedeflemesi rejiminin avantajlarının yanı sıra, söz konusu rejimin dezavantajları da dile getirilmekte ve bu rejime çeşitli eleştiriler yöneltilmektedir. Bu rejime yöneltilen eleştiriler genellikle enflasyon hedeflemesi rejiminin katı olarak yorumlanması durumunda politika yapıcılara çok az takdir yetkisi bırakması ve para politikasının şoklara arzu edilen esneklikte tepki vermesini engellemesi üzerine yoğunlaşmaktadır. Buna karşılık enflasyon hedeflemesi rejiminin, politika yapıcılara çok fazla takdir hakkı vermesi sebebiyle politika yapıcıların aşırı genişlemeci politikalar izlemesine neden olabileceği ve bu durumun enflasyon beklentilerinin kontrol edilebilmesini imkânsızlaştıracağı şeklinde tam aksi yönde eleştiriler de bulunmaktadır. Temel amacın fiyat istikrarının sağlanması olan enflasyon hedeflemesi rejiminde döviz kurlarının göz ardı edilmesi ve bu durumun özellikle küçük ve dışa açık ülke ekonomilerinin makroekonomik dengesine ilişkin sorunlara neden olması, bu rejime yönelik olarak yapılan diğer bir eleştiridir. Enflasyon hedeflemesi rejiminin mali baskınlığı engelleyememesi ve döviz kuru oynaklıklarının finansal istikrarsızlığa neden olabilmesi gibi sebeplerle de bu rejim eleştirilmektedir. Bu eleştiriler özellikle gelişmekte olan ülkeler açısından dile getirilmektedir.

Amaç Bağımsızlığı: Merkez bankasının para politikasının amacını kendisinin belirleme yetkisine sahip olmasıdır.

Araç Bağımsızlığı: Merkez bankasının para politikası amaçlarına ulaşmak için hangi para ve döviz kuru politikası araçlarını kullanılacağına kendisinin karar vermesidir.

Ekonomik Bağımsızlık: Hükûmet ile merkez bankası arasında borçlanma ilişkisinin yasal olarak engellenmesidir.

TÜFE: Belirli zaman aralığında, hanehalklarının tüketim harcamalarında yer alan mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki değişimleri gösteren fiyat endeksidir.

Çekirdek Enflasyon: Enerji fiyatlarında artış, mevsimsel koşullar, maliye politikası gibi dışsal koşullara daha açık olan ve geçici nitelikler taşıyabilen mal ve hizmetlerin TÜFE sepetinden çıkartılmasıyla hesaplanan dar kapsamlı enflasyon tanımıdır.

Örtük enflasyon hedeflemesi: En yalın hâliyle enflasyon hedeflemesi rejimine yakınsama stratejisidir.

Nokta hedefleme tercih edildiğinde yalnızca tek bir enflasyon oranı belirlenir ve tam olarak belirlenen enflasyon düzeyine ulaşılması gerekir. Nokta hedef, kamuoyu tarafından kolaylıkla anlaşılabildiği ve beklentilerin bir noktaya odaklanabilmesine imkân tanıdığı için özellikle iletişim açısından daha avantajlıdır. Nokta hedefler, merkez bankasının hedefine ulaşmaktaki taahhüdünü daha açık şekilde göstermekte ve beklenti yönetimi konusunda daha etkin sonuç vermektedir. Ancak, nokta hedefin tam olarak tutturulması, bant hedefin tutturulmasına göre çok daha zordur, hatta neredeyse imkânsızdır. Enflasyonun nokta hedefle birebir uyumlu gerçekleşmesi olasılığının sıfıra yakın olduğu düşünüldüğünde, merkez bankasının itibarının olumsuz etkilenmemesi için nokta hedefin iletişiminin iyi yapılması kritik önem taşımaktadır. Nokta hedef belirleyen ülkelerin tümünde
nokta hedef etrafında bir aralık tanımlandığı görülür. Bazı ülkelerde bu aralık belirsizlik aralığı adını alırken, bazılarında güven aralığı, bazılarında ise hoşgörü aralığı olarak anılmaktadır.

Bant aralığı hedeflemesi yönteminde ise hedeflenen enflasyon oranları %1-3, %2-4, %3-5 gibi aralıklara bağlanır ve tutturulmaya çalışılır. Bu şekilde yürütülen bir enflasyon hedeflemesi politikası, nokta hedef belirlenmesi stratejisine göre nispeten rejime bir esneklik sağlamaktadır. Bant hedef belirlendiğinde, hedefin tutturulması için enflasyonun bant içinde kalması yeterlidir

Hedefin tutturulma olasılığının daha yüksek olması ve şoklara daha rahat tepki verilebilmesi açısından merkez bankasına daha fazla esneklik sağlayan bant aralığı hedeflemesi, nokta hedeften daha avantajlı olabilir. Ancak kamuoyu tarafından daha zor anlaşılması, beklentilerin sadece bandın üst sınırına odaklanması ve hedefin tutturulamaması durumunda çok daha fazla itibar kaybına neden olacak olması nedeniyle bant aralığı hedeflemesi nokta hedefe göre daha az tercih edilmektedir. Hedef aralığının geniş tutulmasının, olası şoklara karşı para politikası kararlarında daha esnek davranabilme imkânı sağladığını belirtmiştik. Diğer taraftan, nispeten dar bir aralığın tanımlanması kamuoyunca daha kolay anlaşılabilir olması nedeniyle iletişim açısından daha avantajlı görülmektedir.

Para politikası uygulamalarından enflasyon hedeflemesi rejiminin fiyat istikrarını sağlama amacına başarıyla ulaşabilmesi için bazı ön koşulların gerçekleşmesi gerekmektedir. Bu ön koşullar Merkez Bankası Bağımsızlığı, Para Politikasının Fiyat İstikrarına Odaklanması, Finansal Sektörün Gelişmiş Olması, Mali Baskınlığın Düşük Olması, Hesap Verilebilirlik ve Şeffaflıktır.

Enflasyon hedeflemesi rejimini uygulayan bir merkez bankası yalnızca belirlediği enflasyon hedefine ulaşmayı amaçlamalıdır. Başka bir ifadeyle büyüme, istihdam seviyesi veya döviz kuru istikrarı gibi başka hedefler seçmemelidir. Enflasyon dışında başka bir ekonomik değişkene yönelik taahhütte bulunan merkez bankasının bu amaca ulaşmak için izleyeceği politikalar, enflasyon hedeflemesi ile çelişebilecektir. Örneğin, sabit kur sistemi altında enflasyon hedeflemesi sisteminin işlemesi mümkün değildir. Bu nedenle doğrudan enflasyon hedeflemesi rejimini seçen ülkeler sabit kur sistemini terk etmek durumundadır. 

Enflasyon hedeflemesi rejimini uygulayabilmek için gereken bir diğer ön koşul ise enflasyon hedeflemesi uygulamasını seçen ülkenin gelişmiş finansal piyasalara sahip olmasıdır. Gelişmiş finansal piyasalar merkez bankası tarafından kullanılacak parasal araçların etkinliğini arttıracaktır. Finansal piyasaların kullanılan parasal araçlara yeterli çabuklukta tepki verememesi enflasyon hedeflerinden sapmalara yol açabilecektir. Bu durum aynı zamanda merkez bankalarının sahip olduğu en etkili araç olan açık piyasa işlemlerinin yürütme yeteneğini de kısıtlamaktadır. Bunun yanı sıra, finansal sistemin yeterince güçlü olmaması durumunda, finansal sistemin istikrarını sağlama amacı merkez bankası için öncelikli ya da destekleyici hedef hâline gelebilecektir.

Mali baskınlığın olmaması koşulu, enflasyon hedeflemesi stratejisinde olduğu kadar diğer para politikası rejimleri için de geçerlidir. Mali baskınlığı, kısaca, yüksek bütçe açığının olduğu ve enflasyonu az önemseyen bir ekonomik yapı olarak tasvir edebiliriz. Böyle bir ekonomik yapıda, kamu gelirleri ile kamu harcamalarının tamamı karşılanamadığından aradaki fark para basılarak veya borçlanılarak kapatılacaktır. Merkez bankası tarafından başarılı bir para politikası stratejisinin uygulanabilmesi için, para politikalarının maliye politikaları tarafından desteklenmesi gerekmektedir. Aksi takdirde, para politikasının etkileri maliye politikası tarafından etkisiz duruma getirilebilecektir. Mali baskınlığın yaşandığı ekonomik ortamlarda, mali otorite cari ve gelecek yıllara ilişkin bütçe hedeflerini para politikası hedeflerini dikkate almadan belirlemektedir. Yani, mali baskınlıkta maliye politikası aktif konumda, para politikası ise pasif konumdadır. Disiplinli bir maliye politikası uygulamasının olmaması ve bu disiplinsizliğin had safhaya vararak kalıcı hâle gelmesi, eninde sonunda para otoritesini borcun parasallaştırılması baskısı altına almaktadır. Merkez bankalarının araç bağımsızlığına sahip olması ve hükûmetlerin merkez bankasından borçlanabilme olanaklarına yasal sınırlama getirilmesi, kamu açıklarının para basılarak finanse edileceği yönündeki kaygılarının azalmasını sağlayacaktır. Enflasyon hedeflemesi uygulaması öncesinde bu koşulların sağlanması, kamuoyunun rejime olan güveninin artmasına katkı sağlamaktadır.

Enflasyon hedeflemesinin üstlendiği önemli bir rol de enflasyonist bekleyişler için nominal bir çapa sağlamasıdır. Merkez bankası enflasyon hedefine uygun olarak para politikasını dizayn ettiği ölçüde, ortaya çıkan sonuçlar konusunda hesap verebilir konuma gelir ve söz konusu hedef, bu konuda kriter olarak kullanılabilir. Enflasyon hedeflemesi rejiminde merkez bankası ya tek başına ya da hükûmet ile birlikte sorumluluk almaktadır. Dolayısıyla kamuoyuna yapılan açıklamalar genel olarak merkez bankası tarafından gerçekleştirilmekle birlikte hükûmet ile merkez bankası arasında yapılan yazılı mutabakatlarla da kamuoyu bilgilendirilebilmektedir. Uygulamada, yazılı mutabakatlarda merkez bankasının görev ve sorumluluk alanları açıkça ifade edilerek, başarısızlık durumunda cezai yaptırımların neler olacağı hususu da belirlenebilmektedir. Örneğin, Yeni Zelanda Merkez Bankasının (Reserve Bank of New Zealand - RBNZ) hesap verebilirliğini arttırmak için, merkez bankası başkanının çalışma şartları özel olarak düzenlenmiştir. Enflasyon hedefi tutturulamadığı zaman, başkanın performansı RBNZ kurulunun incelemesine alınmaktadır. Söz konusu kurul hükûmete, başkanın görev süresinin devam edip etmemesi konusunda öneride bulunmakta ve böylelikle Yeni Zelanda Merkez Bankası başkanı enflasyon hedeflemesinin başarısıyla ilgili olarak doğrudan hesap verebilir konuma gelmektedir. Şeffaflık sorunu hesap verilebilirlik sorunuyla yakından ilgilidir. Doğrudan enflasyonu hedefleyen merkez bankalarının enflasyon hedeflerini, planlanan uygulamaları ve gelişmeleri içeren raporlarını belli aralıklarla yayımlaması suretiyle şeffaf bir politika izlemeleri gerekmektedir. Dolayısıyla enflasyon hedeflemesi politikasını uygulayan ülkelerde merkez bankaları belirlenen hedeflerin gerçekleştirilmesinde kaydedilen ilerlemeler ve yapılması düşünülenlere dair kamuoyuna bilgi sunma ve raporlama işlevlerini geliştirmişlerdir. Böylelikle, enflasyon hedefinde ortaya çıkan ihlalin merkez bankasının yaptığı hatadan kaynaklanıp kaynaklanmadığı ya da politika kararı alındığı zaman bu hatanın öngörülür olup olmadığı daha açık ortaya konulmaktadır. Bu nedenle enflasyon hedeflemesi rejiminin kendisi mümkün olduğunca şeffaf olmalıdır.

Enflasyon hedeflemesi stratejisinin ön koşullarından birisi merkez bankasının politika uygulamalarında bağımsız olmasıdır. Merkez bankasının para politikası amacını kendisinin belirlemesine amaç bağımsızlığı adı verilmektedir. Para politikası amaçlarına ulaşmak için hangi para ve döviz kuru politikası araçlarının kullanılacağına merkez bankası tarafından karar verilmesi ise araç bağımsızlığı olarak bilinmektedir. Enflasyon hedeflemesi rejimini uygulayan bir merkez bankasının temel amacı olarak belirlediği fiyat istikrarına ulaşmak için uygulayacağı para politikası rejimini ve kullanacağı parasal araçları seçmesi ve uygulaması açısından tam bağımsız olması gerekmektedir. Merkez bankasının bağımsızlığı aynı zamanda mali ve idari açıdan özerk olmasını gerektirmektedir. Ayrıca nihai hedef olarak fiyat istikrarının sağlanmasında merkez bankasının tek otorite olduğu konusunda yasal bir görevlendirmenin yapılması da enflasyon hedefine ulaşılmasında destekleyici bir unsurdur. Merkez bankası bağımsızlığına ilişkin bir diğer kavram da ekonomik bağımsızlıktır. Hükûmetlerin merkez bankasından borçlanmasının yasal olarak engellenmesi merkez bankasının ekonomik olarak bağımsız olduğunu gösterir. Ekonomik bağımsızlık sayesinde bütçe açıklarının finansmanında merkez bankasına başvurulamaz. Ekonomik bağımsızlığa sahip olmayan bir merkez bankasının hükûmetin taleplerini yerine getirmeye zorlanması, enflasyonist baskıların ortaya çıkmasına ve para politikasının etkinliğinin azalmasına neden olmaktadır.