PARA POLİTİKASI - Deneme Sınavı - 12

1694 yılında kurulan ve 1844 yılında çıkarılan yasayla yeniden düzenlenen İngiltere Merkez Bankası (Bank of England) gerçek anlamda ilk merkez bankası olarak kabul edilmektedir.

Merkez bankası denildiğinde, ilk önce para çıkarma yetkisine sahip bir banka akla gelmektedir. Ekonomideki fonksiyonları bu işlev ile özdeşleştirilen merkez bankaları aslında bunun dışında farklı fonksiyonlar da üstlenmektedir. Tarihsel süreç içinde merkez bankaları kuruldukları günden başlayarak yapısal ve işlevsel anlamda değişiklikler geçirmiştir.

Para basmak, para piyasasını denetlemek, altın ve döviz rezervlerini düzenlemek ve yönetmek, fiyat istikrarını sağlamak gibi işlevleri yerine getirmek üzere devletin kurduğu ya da kurulmasına öncülük ettiği bir banka türüdür.

Hazineye ve kamu sektörüne avans ve kredi verilmesi modern bir merkez bankasının fonksiyonları arasında değildir.

Banknot çıkarma yetkisinin tek bir bankaya (merkez bankasına) verilmesinin iki önemli faydası bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, ülke parasında yeknesaklığın sağlanması, ikincisi ise çıkarılan para miktarının denetiminin etkin şekilde yapılabilmesidir.

Merkez bankaları takas odaları oluşturmak suretiyle bankalar arasında para aktarımlarının hızlı ve güvenli şekilde yapılmasına hizmet etmektedir. Özellikle çekle yapılan ödemelerin geliştiği yerlerde bankalar arasında doğan alacak ve borçların takas yoluyla tahsil ve ödenmesini sağlayan kuruluşlara ihtiyaç vardır. Bankaların merkez bankasında bulundurdukları hesapları aracılığıyla bankalar arasındaki alacak ve borç farklılıkları, günün sonunda hesaplar arası aktarmalar suretiyle takas edilmektedir.

30 Haziran 1930 tarihinde çıkarılan 1715 Sayılı Yasa ile TCMB kurulmuş ve banka faaliyete 3 Ekim 1931 tarihinde geçmiştir.

Zamanla, her bağımsız ülke, bağımsızlığının bir simgesi olarak merkez bankası kurmaya yönelmiştir. İsveç Devlet Bankası ve İngiltere Merkez Bankasından sonra, 1800 yılında Fransa Merkez Bankası, 1811yılında Finlandiya Merkez Bankası, 1814 yılında Hollanda Merkez Bankası, 1818 yılında Danimarka Merkez Bankası, 1841 yılında Yunanistan Merkez Bankası, 1850 yılında Belçika Merkez Bankası, 1874 yılında İspanya Merkez Bankası, 1878 yılında Avusturya Merkez Bankası, 1882 yılında Japonya Merkez Bankası, 1892 yılında İtalya Merkez Bankası, 1915 yılında da Federal Rezerv Bankası (Fed) kurulmuştur.

Merkez bankalarında bağımsızlık sorununun gündeme gelmesinin çeşitli nedenleri bulunmaktadır. Bunlar: • 1980’li yıllarda ekonomilerde görülen enflasyon süreci, • İç ve dış borçlanmanın sürdürülebilir ölçülerden uzaklaşması • Makroekonomik istikrarsızlıklar • Hükûmetlerin çözüm diye uyguladıkları popülist politikalar, olarak sıralanmaktadır.

25.04.2001 tarihinde kabul edilen 4651 sayılı kanun ile T.C. Merkez Bankası nın bazı görev ve işlevlerinde değişikler yapılmıştır.

T.C. Merkez Bankası’na yasayla verilen görevler şunlardan ibarettir: • Açık piyasa işlemleri yapmak, • Hükûmetle birlikte Türk Lirası’nın iç ve dış değerini korumak için gerekli tedbirleri almak ve yabancı› paralar ile altın karşısındaki muadeletini tespit etmeye yönelik kur rejimini belirlemek. • Türk Lirası’nın yabancı› paralar karşısındaki değerinin belirlenmesi için döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve diğer türev işlemlerini yapmak, • Bankaların ve Bankaca uygun görülecek diğer mali kurumların yükümlülüklerini esas alarak, zorunlu karşılıklar ve umumi disponibilite ile ilgili usul ve esasları belirlemek, • Reeskont ve avans işlemleri yapmak, • Altın ve döviz rezervlerini yönetmek, • Türk lirasının hacim ve tedavülünü düzenlemek, ödeme ve menkul kıymet transferi ve mutabakat sistemleri kurmak, kurulmuş ve kurulacak sistemlerin kesintisiz işlemesini ve denetimini sağlayacak düzenlemeleri yapmak, ödemeler için elektronik ortam da dâhil olmak üzere kullanılacak yöntemleri ve araçları belirlemek, • Finansal sistemde istikrarı sağlayıcı ve para ve döviz piyasaları ile ilgili düzenleyici tedbirleri almak, • Mali piyasaları izlemek, • Bankalardaki mevduatın vade ve türleri ile özel finans kurumlarındaki katılma hesaplarının vadelerini belirlemek.

Açık piyasa işlemlerinin amacı, 1211 Sayılı TCMB Kanununun 52. maddesi uyarınca, para arzını ve ekonominin likiditesini düzenlemektir.

1715 Sayılı TCMB Kanunu, uygulandığı dönemde değişikliklere uğramış ve günün koşullarına uyarlanmaya çalışılmıştır. Bununla birlikte, yapılan değişiklikler etkin bir merkez bankacılığı uygulaması sağlayacak düzenlemeler olamamıştır. Öyle ki bu dönemde bankanın temel fonksiyonu etkin bir para politikası yürütmek ve ekonomik kalkınmaya katkı sağlamaktan çok, kamu kesiminin finansman açıklarını kapatmak olmuştur.

Bankaların temel fonksiyonları; • Banknot çıkararak ekonominin para ve kredi ihtiyaçlarını karşılamak, • Finansal sistemin istikrarını sağlamak • Son kredi mercii olarak ekonominin kredi hacmini ayarlamak, • Devletin hazine işlerini ve mali danışmanlığını yapmak, • Bankaların kasa fazlalıklarını ve mevduat karşılıklarını korumak, • Bankalar arası alacak ve borçların mahsubunu yapmak, • Para piyasalarında istikrarı sağlamak, • Ülkenin altın ve döviz rezervlerini korumak ve uluslar arası ödemelerde aracı olmak şeklinde sıralanabilir.

• Bir bağımsızlık ölçütü olarak, Merkez Bankasının temel amacının fiyat istikrarını sağlamak olduğu ve bankanın, para politikasının belirlenmesi ve uygulamasında tek yetkili ve sorumlu olduğu hükme bağlanmıştır.

Ülkemizde açık piyasa işlemlerine Şubat 1987 tarihinden itibaren, genel hatlarıyla ABD Merkez Bankasının (Federal Reserve Bank) uyguladığı sistem örnek alınarak başlanmıştır.

İngiltere Merkez Bankası 1844 yılında kâğıt para ihraç tekeline kavuşmuş, 1870 yılında da likiditenin son mercii fonksiyonunu üstlenmiştir.

Fonksiyonel anlamda yapılacak diğer bir tanımlama ise şöyledir: Merkez bankası; para basmak, para piyasasını denetlemek, altın ve döviz rezervlerini düzenlemek ve yönetmek, fiyat istikrarını sağlamak gibi işlevleri yerine getirmek üzere devletin kurduğu ya da kurulmasına öncülük ettiği bir banka türüdür.

Ülkemizde cumhuriyet öncesi dönemde merkez bankacılığı fonksiyonlarını yerine getiren ilk banka, yabancı sermaye ile kurulmuş olan “Osmanlı Bankası'dır. Bankaya Osmanlı İmparatorluğu döneminde banknot çıkarma ve devletin hazine işlerini yürütme görevleri verilmiştir.

TCMB'ın İşlemleri başlığı altında yukarıda sayılanlar arasında sadece Hazine Finansman İşlemleri yer almamaktadır.