Gelir Vergisinin Konusu ve Mükellefiyet Şekilleri

GVK’da gelir, bir gerçek kişinin bir takvim yılı içinde elde ettiği kazanç ve iratların safi tutarı olarak tanımlanmıştır.

Gelir vergisinin mükellefleri gerçek kişilerdir

Gelir vergisinde mükellefiyet şekilleri ise tam mükellefiyet ve dar mükellefiyettir.

Gelir vergisi, gerçek kişilerin bir takvim yılı içinde elde ettikleri kazanç ve iratlarının toplamı üzerinden mükelleflerin kişisel ve ailevi durumları dikkate alınarak uygulanan, artan oranlı ve dolaysız bir vergidir

Gelir vergisi uygulamasında şahsilik esas olup, gelirin elde edildiği kaynaklar ve tutarına göre vergilendirme yoluna gidilmektedir

Gelir vergisi, vergi ilkelerinin gereklerinin yerine getirilebilmesi, vergi ödeme gücünün kavranabilmesi ve vergi hasılatı içindeki payı dolayısıyla önemlidir

Alman iktisatçı Friedrich von Herman tarafından 1832 yılında ortaya konulan kaynak teorisine göre gelir; üretim faktörlerinin (emek, sermaye, doğal kaynaklar ve girişim) tek başlarına veya birlikte üretim faaliyeti içinde kullanılması sonucu ortaya çıkan değerlerdir

Kaynak teorisine göre gelirin süreklilik arz etmesi gerekmektedir. Süreklilik arz etmeyen gelirler gelir kapsamında yer almaz. Bu nedenle, bağış, miras, şans oyunları gelirleri vs. kaynak teorisine göre gelir kapsamında değerlendirilmez.

Türk vergi sisteminde ilk altı gelir unsuru (ticari kazanç, zirai kazanç, ücret, serbest meslek kazançları, gayrimenkul sermaye iratları ve menkul sermaye iratları) kaynak teorisine dayanır. 

İsveç’li iktisatçı David Davidson (1889) ve Alman iktisatçı Georg von Schanz (1896) tarafından ortaya konulan safi artış teorisine göre gelir kaynağı ne olursa olsun, belli bir dönemde kişinin tüketimi ve servetindeki net artıştır. 

Türk vergi sisteminde yedinci gelir unsuru olan diğer kazanç ve iratlar (arızi kazançlar ve değer artış kazançları) safi artış teorisine dayanır

Kaynak teorisi ve safi artış teorisi karşılaştırıldığında; safi artış teorisinde haksız kazançların, karşılıksız zenginleşmelerin, üretime faktör arz etmeksizin elde edilen değerlerin gelir sayıldığı; böylece bağış, miras, kumar ve piyango gelirlerinin de gelir tanımına dahil edildiği görülür. Ayrıca sermayenin kendi değerinde meydana gelen artışlar (sermaye kazançları) safi artış teorisinde gelir kapsamına alınır

Gelir vergisinin türleri ya da temel şekilleri esas olarak sedüler gelir vergisi ve üniter gelir vergisidir. Ayrıca bu iki türün birlikte uygulandığı birleşik ya da karma gelir vergisi uygulaması söz konusu olabilir. 

Sedüler gelir vergisi; bir vergilendirme döneminde elde edilen gelir unsurlarının her birinin birleştirilmeden, birbirinden bağımsız ve ayrı ayrı olarak değişik tarifelere göre vergilendirilmesini ifade eder. 

Ülkemiz gelir vergisinde üniter sistem geçerlilik taşır. 

Üniter gelir vergisinde bir vergilendirme döneminde çeşitli kaynaklardan elde edilen gelir unsurları (ticari kazanç, zirai kazanç, serbest meslek kazancı, ücret,  menkul sermaye iradı, gayrimenkul sermaye iradı, diğer kazanç ve iratlar) birleştirilir, hepsinin matrahı toplanır; toplama yapılırken zarar söz konusu ise bunlardan mahsup edilir ve toplam gelir vergisi matrahı beyan edilir. Ortaya çıkan toplam gelir vergisi matrahına da gelir vergisi tarifesi uygulanır. 

Birleşik ya da karma gelir vergisinde çeşitli gelir unsurlarından elde edilen gelirler ayrı ayrı vergilendirildikten sonra bu gelirlerin (kazanç ve iratların) toplamı belli bir miktarı aşıyor ise toplam üzerinden ayrıca tamamlayıcı nitelikte artan oranlı bir vergi alınması yoluna da gidilebilmektedir.  Böylece kazanç ve iratları toplamı belirli bir miktarı geçmeyen mükellefler açısından objektif vergileme ile yetinilirken, geçen mükellefler subjektif tamamlayıcı (global) bir vergiye tabi tutulmaktadır

Gelir vergisine tabi gelirlerin özellikleri; 

• Şahsilik,
• Yıllık olması,
• Elde edilmiş olması,
• Genel olması,
• GVK’de yer alan kazanç ve iratlardan oluşması,
• Gerçek olması,
• Safi olmasıdır.

Gelir vergisinde (normal hesap dönemi) vergilendirme dönemi 01 Ocak ile başlayıp 31 Aralık ile biten ve 12 ayı kapsayan, bir takvim yılıdır. Gelir vergisi açısından vergilendirme dönemi, takvim yılıdır (Ör. 01.01.2019-
31.12.2019). Gelir ise, ilgili olduğu yılın geliridir. 

Gelirin genel olması; mükelleflerin, çeşitli gelir unsurlarından elde ettikleri kazanç ve iratların bir araya getirilmesi, toplanması ve daha sonra tek bir gelir vergisi beyannamesinde gösterilmesini ifade eder.