ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLER VE BAKIM HİZMETLERİ

3-21 yaş arasındaki yetersizliği olan bireylere sunulacak hizmetlerin planlanması için ayrıntılı olarak yazılmış plandır. BEP her bir çocuk için yazılı olarak eğitim kurumu ve birimi tarafından geliştirilen ve yetersizliği olan çocukların öğretmenlerinin, anne babalarının, çocuğun bakımından sorumlu olan kişilerin (örn., bakıcılar, koruyucu aileler) katılımlarının sağlandığı çocuğun özel gereksinimlerini karşılamak için oluşturulmuş özel eğitim programıdır. Bu doküman aile öğretmen ve ilgili uzmanların işbirliği ile planlanır ve bireyin ailesinin onayı ile uygulanır.

Kişisel bakım hizmetleri; banyo yaptırılması, tuvalet ihtiyacını gidermede yardım edilmesi ve gerektiğinde temizliğinin yapılması, tırnaklarının kesilmesi, Saçlarının taranması, dişlerinin temizlenmesi, yemek ve içecek ihtiyacının giderilmesi, el, yüz ve ayak temizliği, sakal tıraşının yapılması, istenmeyen tüylerin temizlenmesi, elbiselerinin giydirilmesi ve çıkarılması, burun ve kulak temizliğinin yapılması, yatağının temizlenmesi ve düzeltilmesi, odasının temizlenmesi, çamaşırlarının yıkanması, gibi hizmetleri içerir.

Beceri analizi ileriye doğru zincirleme ve geriye doğru zincirleme yoluyla analiz edilebilir. İleriye doğru zincirleme yöntemi ile yaparken becerinin basamakları yapılış sırasına göre önce yapılan basamaktan sonra yapılan basamağa doğru sıralanır.

Tuvalet eğitimi öncesinde çocuğun öncelikle sabit bir boşaltım örüntüsüne sahip olup olmadığı belirlenmelidir. Çiş ve kaka hareketleri gün boyu damlama ya da rastgele zamanlarda kaka yapmadan daha çok günün belli zamanlarında meydana gelmelidir. Bunu belirlemek için kayıt tutulması ve kuruluk süresinin belirlenmesi gereklidir.

İlköğretimin birinci kademesine karşılık gelen 6-12 yaşları arasındaki fiziksel gelişim görece yavaş bir seyir izler. Boy uzaması dikkat çekici bir hızda değildir. Bu yaş grubundaki çocukların ağırlıklarındaki değişim başlangıçta yavaş iken ilköğretim dördüncü beşinci sınıflarında kızlar lehine değişiklikler ortaya çıkar. Kızların erkek çocuklarından erken ergenliğe girmeleri bu değişikliğin nedenidir. İlköğretimin başlangıcında çocukların bilek ve parmak kemikleri ile ince motor kas gelişimleri tamamlamamıştır. Üst düzey dengeyi gerektiren beden hareketleri ile uzun süreli küçük puntoda veya güzel yazma gibi etkinliklerde özellikle ilköğretimin ilk yıllarında zorluk çekerler. Çocuklar ergenlik dönemine yaklaştıkça hem kemik ve kaslarındaki gelişim hem de öğrenme yaşantılarının etkisiyle giderek ayrıntıyı ve özeni gerektiren etkinliklerde çalışmaktan hoşlanırlar.

Yetersizlik bir şeyi yapmada yeterli olmamayı, belli bir şekilde davranmada sınırlı kapasiteyi tanımlamaktadır. Engel terimi ise, çocuğun yetersizliği nedeniyle toplumun beklentilerine yanıt verememesi sonucunda fiziksel ve sosyal çevresiyle etkileşimde sınırlılık yaşaması durumu olarak tanımlanmaktadır.

Normal okullarda özel eğitim uygulamasında yetersizliği olan çocuklar normal gelişim gösteren yaşıtlarıyla birlikte, kendi çevrelerindeki okullarda eğitim görürler. Bu uygulama kaynaştırma olarak adlandırılmaktadır. Kaynaştırma eğitiminde yetersizliği olan çocukların akranlarıyla birlikte geçirdiği süre ve bir araya geldiği ortamlar farklılaşabilmektedir. Bazı uygulamalarda çocuklar bütün dersleri birlikte alırlar. Ancak, yetersizliği olan çocuklar için özel eğitimciler tarafından sürdürülen destek ders saatleri vardır. Bazı uygulamalarda ise, yetersizliği olan çocuklar için açılmış özel alt sınıflar vardır.
Öğrenciler kendi sınıflarında özel eğitim öğretmeniyle derslerini sürdürürler ve sadece belirli dersleri normal gelişim gösteren akranlarıyla alırlar. Bununla birlikte araştırma bulguları yetersizliğin doğumdan sonraki ilk yıllarda tanılanmasının ve erken özel eğitim programlarına başlanmasının çocuğun gelişimi açısından olumlu sonuçlar ortaya çıkardığını göstermektedir.

Bakıma muhtaç özürlünün özellikleri dikkate alınarak aşağıda belirtilen bakım hizmetleri sunulur.
1. Banyo yaptırılması
2. Tuvalet ihtiyacını gidermede yardım edilmesi ve gerektiğinde temizliğinin yapılması,
3. Tırnaklarının kesilmesi,
4. Saçlarının taranması,
5. Dişlerinin temizlenmesi,
6. Yemek ve içecek ihtiyacının giderilmesi,
7. El, yüz ve ayak temizliği,
8. Sakal tıraşının yapılması,
9. İstenmeyen tüylerin temizlenmesi,
10. Elbiselerinin giydirilmesi ve çıkarılması,
11. Burun ve kulak temizliğinin yapılması,
12. Yatağının temizlenmesi ve düzeltilmesi,
13. Odasının temizlenmesi,
14. Çamaşırlarının yıkanması, gibi hizmetleri içerir.

Öz bakım becerilerinin öğretimine başlamadan önce öğretiminin planlanması gerekir. Bunun için öncelikle hangi öz bakım becerisinin öğretileceğine karar verilmesi gereklidir ve buna bağlı olarak o beceriye ilişkin beceri analizi oluşturmadır. Hazırlanan beceri analizi kullanılarak çocuğun performans düzeyi belirlenir. Ardından çocuğun yapmadığı basamaklar göz önünde bulundurulup çocuğa uygun bir çalışma programı çıkarılmalıdır.

Tuvalet öğretimi planlanırken mesane kontrolünün sağlanmış olması bir başka deyişle belli bir boşaltım örüntüsünün ve kuru kaldığı zamanların olması önkoşuldur. Tuvalet becerisinin öğretimine başlarken yürüme, görme, basit sözel yönergelerin anlaşılması gibi beceriler edinilmiş olması bir zorunluluk olmayabilir; ancak bu becerilerin varlığının da yapılacak öğretimi kolaylaştıracağı da bilinen bir gerçektir. Çocukta tuvalet öğretimini kolaylaştırıcı belirtilerin olması (örn., mesane kontrolü, kuru kalabilme) ve tuvaleti geldiğinde rahatsızlık hissetmesi öğretim sürecini kolaylaştıran en önemli unsurlardır. Ayrıca, çocuğun tuvalete tek başına gidebilmesi, temel soyunma giyinme için gerekli tutma, açma gibi ince motor becerilere sahip olması, 3-5 dk. oturur pozisyonda kalabilmesi, basit yönergeleri anlayabilmesi bu öğretim sürecinin planlamasını kolaylaştıracaktır.

Çocuğa tuvalet kontrolünü kazandırmak için ilk yapılacak iş kuruluk süresinin saptanmasıdır. Bunun için bir hafta on gün süreyle gündüz uyanık olduğu saatler içerisinde kayıt tutulur. Çocuk günde 6-7 kez çiş, 1-2 kez kaka yapıyorsa ortalama 1,5-2 saatlik kuruluk süresine sahipse tuvalet öğretimi planlanabilir. Çocuğun aldığı sıvı miktarı, beslenme biçimi boşaltım örüntüsünü etkileyecektir.

En az kısıtlayıcı ortam, yetersizliği olan çocukların kendilerini en üst düzeyde gerçekleştirebilecekleri yetersizliği olmayan yaşıtlarının eğitim ortamlarına en benzer ortamlarda uygun destek ya da hizmetler sağlanarak eğitildikleri ortamdır.

Yemek yeme becerilerinin kazanılmasını etkileyen etmenleri şöyle sıralayabiliriz:
• Küçük kas becerilerinin gelişimindeki yetersizlikler sinir sistemi ile ilgili yetersizlikleri ağız boşluğu ve kas yapısındaki bozukluklar (örn., tavşan dudak, yarık damak) ve diyet yapılmasını gerektiren durumlar yemek yeme becerilerinin kazanılmamasına ya da geç kazanılmasına yol açmaktadır.
• Görme ya da işitmedeki yetersizlikler ve uygun olmayan öğrenme çevreleri de (örn., aşırı koruyucu ebeveynler, öğretmen başına düşen öğrenci sayısının fazlalığı) yemek yeme becerilerini olumsuz etkileyebilir.
• Ayrıca, yemek yeme ile bazı davranışsal sorunlar da yemek yeme becerilerinin kazanılmasını olumsuz olarak etkileyebilir. Yemek yemeyi reddetme, çok hızlı yemek yeme, yediklerini çıkarma, yemek kokusuna duyarlılık davranış sorununa örnek verilebilir.

Yetersizliği olan çocuğun bakım sürecinde anne babaların sorumluluklarını şu şekilde sıralayabiliriz:

Yetersizliği olan çocuğun bakımını üstlenme: Anne baba için yetersizliği olan bir çocuğun bakımını üstlenmek çok zor bir sorumluluktur. Özel enerji gerektirir. Bazen çocuklarının bakımı için günün yirmi dört saatini çocukla geçirmek gerekebilir. Bu durum anne babanın kendine ve diğer sorumluluklarına zaman ayırmasını engellemektedir. Çocuklarının öğrenme ve davranış sorunlarına karşı destek alma: Aileler okula devam eden çocuklarının davranış ve öğrenme sorunlarını giderebilmek veya azaltmak için desteğe ihtiyaç duyabilirler. Bunun için farklı uzmanlardan destek alabilirler.

Yetersizliği olan çocukları için psikolojik danışmanlık desteği alma: Anne babalar yetersizliği olan çocuklarının tutumları ve yaşadıkları duygularıyla ilgili çocuklarına psikolojik destek sağlamak zorundadırlar. Bazen çocuklarının duygularını kontrol etmede yetersiz kalabilirler. Bunun için doğru kaynaklara ulaşıp destek almak gerekmektedir.

Yetersizliği olmayan çocukları ile ilgilenme: Anne babalar gün içerisinde zamanlarının büyük bir kısmını yetersizliği olan çocuklarıyla ilgilenerek geçirmektedirler. Bu durum karşısında yetersizliği olmayan çocukları kendilerini ihmal edilmiş gibi hissedebilirler. Anne babalar için çocukları arasındaki sorumluluk dengesini kurmak oldukça yorucu bir süreçtir. Bu konu ile destek almaları gerekebilir.

Çocuklarının eğitimiyle ilgili yasalar hakkında bilgi sahibi olma: Anne babalar çocuklarının ve kendilerinin yasal hakları konusunda haberdar olmalıdırlar. Yetersizliği olan çocuklarını bir okula yerleştirmede ve okula devam etmede yapılması gereken işlemler ve yasal haklarının neler olduğunun farkında olmalıdırlar. Aile yasa ve yönetmeliklerle ilgili bilgi sahibi olduğunda gerekli yaptırımda bulunabilecektir. Anne babalar yasal haklarını bilmediklerinde ve uygulamadıklarında bürokrasi içinde kendilerinin ve çocuklarının gereksinimlerini karşılamakta sorun yaşayabilirler.

Çevresindeki kişileri bilgilendirme: Anne baba ve kardeşler dışında özel gereksinimli çocuğun çevresinde bulunan kişilerin çocuk üzerinde önemli etkileri vardır. Bu kişiler anneanne, babaanne, amca, teyze hala gibi akrabaların yanı sıra komşular, servis şoförü gibi pek çok kişi olabilir. Anne babalar ev ve iş yaşantılarına ilişkin sorumluluklarının yanında çevrelerinde bulunan kişileri çocuklarının yetersizlikleri, genel davranış özellikleri hakkında bilgilendirmeleri gerekmektedir.

Gelişim döllenme anından ölüme kadar süren bireyin yaşamı boyunca geçirdiği her türden değişimleri ifade eden bir kavramdır.

Okul çağı dönemi, çocukların ailenin yanında çıkıp dünyaya açıldığı, toplumsal çevre ile kaynaştığı çağdır. Bebeklik ve okulöncesi dönemlerde olduğu gibi bu dönemde de çocuklukta çeşitli değişiklikler, gelişmeler meydana gelir. Geç çocukluk döneminde çocuk bireyselleşmenin adımlarını atarak bir birey olarak toplumda yer almaya başlar.