ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLER VE BAKIM HİZMETLERİ

Nedeni bilinmeyen diğer birçok durumda olduğu gibi, otizm spektrum bozukluğu alanında da olası nedenlere ilişkin çok çeşitli teoriler ortaya konmaktadır. Otizm spektrum bozukluğunun olası nedenlerine ilişkin ortaya konan iddiaların bir bölümü bilimsel yaklaşımdan uzak bir anlayışla üretilirken; özellikle genetik ve nöroloji alanında yapılan bilimsel nitelikli çalışmalarla otizm spektrum bozukluğunun nedenleri belirlenmeye çalışılmaktadır.

Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından belirlenen ölçütlere göre bir bireye otizm tanısının koyulabilmesi için bireyin sosyal etkileşim, iletişim ve sınırlı/yinelenen davranış alanlarındaki maddelerden en az altısına uygun olması gerekir. Ayrıca, bu maddelerden en az ikisinin sosyal etkileşimle ilişkili sorunlar başlığı altından; birer tanesinin de iletişimle ilişkili sorunlar ve sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışlar başlığı altından gelmesi gerekmektedir. Toplamda en az 6 davranış olma durumuna, en az 2 tane davranışın sosyal etkileşim alanından olma durumuna ve birer tane davranışın da iletişim ve sınırlı/yinelenen davranışlar alanından olma durumlarına uymalıdır.

A-tipik otizm başka bir şekilde sınıflandırılamayan bir yaygın gelişimsel bozukluk türüdür ve genellikle kuşkulu durumlarda konulan tanıdır. A-tipik otizm yüksek işlevli otizm, başka türlü sınıflandırılamayan yaygın geliş imsel bozukluk ve hafif otizm gibi isimlerle de anılabilmektedir.

Otizm spektrum bozukluğu tanısı koyulmuş bireylerin yaklaşık %70-80’inde zihinsel yetersizlik gözlenmektedir.

1990’lı yıllardan bugüne değin elde edilen çeşitli istatistiksel bulgular otizm spektrum bozukluğunun görülme sıklığında ciddi düzeyde bir artış göstermektedir. Örneğin, 1990’lı yıllarda elde edilen rakamlara dayalı olarak yaklaşık 500 çocuktan birinde otizm spektrum bozukluğuna rastlandığı ifade edilirken; güncel rakamlar yaklaşık 150 çocuktan birinde otizm spektrum bozukluğuna rastlandığını göstermektedir. Otizm spektrum bozukluğu tanısı almış bireylerin sayısındaki bu artışın nedenleri henüz tam olarak ortaya konabilmiş değildir. Ancak, otizm spektrum bozukluğuna ilişkin farkındalığın artması, tanılama çalışmalarına yönelik hizmetlerin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması otizm spektrum bozukluğu tanısı alan bireylerin sayısındaki artışın olası nedenleri arasında gösterilmektedir.

Otizm spektrum bozukluğu alanında gerçekleştirilen eğitim çalışmalarının başarılı olabilmesinin bir diğer koşulu da sunulan hizmetlerin otizm spektrum bozukluğunun temel yetersizlik alanlarına odaklanmasıdır. Bir başka deyişle, otistik özellikler gösteren bireylere uygulanan öğretim programlarında, sosyal etkileşim ve iletişim alanlarındaki yetersizliklerden kaynaklanan sorunlar ile sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışların neden olduğu sorunların ortadan kaldırılmasına yönelik etkinliklere öncelikle ve yoğunlukla yer verilmelidir. Bu nedenle öncelikli olarak sadece iletişim alanındaki yetersizlikleri giderecek etkinliklerinin yapılması şıkkı yanlıştır.

Eski Yunan, Roma, Antik Mısır Uygarlığı gibi uygarlıklara ilişkin kaynaklardan edinilen bilgilere göre bu dönemlerde zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin satıldıkları, dilendirildikleri, kötü işlerde çalıştırıldıkları ya da değişik biçimlerde istismar edilebildikleri; orman, çöl gibi yerlere terk edildikleri ya da doğar doğmaz öldürüldükleri gibi bilgiler elde edilmektedir (II). 1800’lü yıllarda Avrupa ve Amerika’da zihinsel yetersizlik gösteren bireylere yönelik ilk sistemli çalışmaların başladığı ve okulların açıldığı görülmektedir (I). 1800’lü yılların sonu ve 1900’lü yılların başında zihin özrünün genetik ve düzelmez olduğu, fakirlikle, suç eğilimiyle, çeşitli hastalıklarla bağlantılı olduğu ve zihin özürlülerin toplumu bozabileceğine inanılıyordu. Bundan dolayı, toplumdan yalıtılmaları yönünde düzenlemeler yapıldı (III). 1985 ve sonrasında anne-babalar ve profesyonellerin çabalarıyla kaynaştırma uygulamalarının yaygınlaştığı görülmüştür. Sonraki yıllarda diğer çabalarla birlikte bakım yurdu, akıl hastanesi gibi kuruluşlara yerleştirme oranlarının ciddi düzeyde azaldığı erken eğitim hizmetlerinin önem kazandığı, zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin işe yerleştirilme oranlarının yükseldiği gözlenen gelişmeler arasına girmiştir (IV).

Türkiye’de 1960 ve 1970’lerden günümüze zihinsel yetersizlik alanında faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarının sayısında ciddi bir artış yaşanmıştır.

Zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin yaygınlık oranlarını belirleme konusundaki güçlüklere rağmen, alanyazında zihinsel yetersizliğin, nasıl tanımlandığına bağlı olarak, nüfusun yaklaşık %1’i ile %3’ü arasında bir oranla görülebileceği belirtilmektedir.

Genel eğitim sınıfı, zihinsel yetersizlik gösteren bireyin normal gelişim gösteren akranlarıyla aynı sınıfa devam ettiği eğitsel düzenleme biçimidir. Doğru cevap D'dir.

Gelişimsel yetersizlik terimi farklı biçimlerde kullanılabilmektedir: Bağımsız yaşama yeterliği, ekonomik anlamda kendine yetme, öğrenme, hareket edebilme, alıcı dil ve ifade edici dil, öz-bakım ve öz yönetim alanlarından üç ya da daha fazlasında günlük işlevde bulunmayı etkileyen yetersizlikleri ifade etmek amacıyla kullanılmaktadır. Doğru cevap E'dir.

Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından yayınlanan kılavuzda otizm spektrum bozukluğu beş ayrı alt kategoride ele alınmaktadır: Otizm ya da otistik bozukluk, Asperger sendromu, A-tipik otizm, çocukluk dezentegratif bozukluğu ve Rett sendromu. Doğru cevap A'dır.

Sosyal etkileşimle ilgili sorunlar: (a) sosyal etkileşim sırasında kullanılan göz kontağı kurma, jest ve mimikleri uygun biçimde kullanma, beden pozisyonunu ya da kişiler arası fiziksel mesafeyi gerektiği biçimde düzenleme gibi davranışlarda sıra dışılık yada yetersizlik göstermek, (b) yaşa uygun akran ilişkileri gösterememek, arkadaş edinmekte ve akranlarla iletişim kurmakta güçlük çekmek, (c) ilgileri, başarıları ya da eğlenceyi diğerleriyle paylaşma isteği göstermemek, (d) sosyal ve duygusal davranışlarda yetersizlik göstermek. Doğru cevap A'dır.

Asperger sendromuna otizm spektrum bozukluğunun diğerlerine kıyasla daha hafif seyreden bir türü gözüyle bakılmaktadır. Ancak, asperger sendromu gösteren bireylerin sosyal etkileşim alanında yaşadıkları sorunlar ve sınırlı ilgi ve davranışları nedeniyle birçok alanda güçlük çektiklerini belirtmek uygun olacaktır. Doğru cevap C'dir.

Rett sendromu neredeyse yalnızca kızlarda görülen; genellikle çocukların 5-30 aylık dönemi içinde ortaya çıkan ve giderek ilerleyen bir gelişimsel yetersizlik türüdür. Doğru cevap E'dir.

Sosyal becerilerde ve iletişim alanında gözlenen en önemli sorunlardan biri ortak dikkat kurmada yaşanan yetersizliklerdir. Doğru cevap B'dir.

Zihinsel yetersizlik; zihinsel işlevlerde ve uyumsal davranışlarda gözlenen önemli düzeyde sınırlılıkların karakterize edildiği; bilişsel, sosyal ve Pratik uyumsal becerilerde kendini gösteren bir yetersizlik türüdür.