ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLER VE BAKIM HİZMETLERİ

Rett sendromu neredeyse yalnızca kızlarda görülen; genellikle çocukların 5-30 aylık dönemi içinde ortaya çıkan ve giderek ilerleyen bir gelişimsel yetersizlik türüdür. Bu gelişimsel yetersizlik türünde doğum öncesinde ve sonrasında bir sorun ortaya çıkmamasına ve görünüşte normal gelişimin devam etmesine rağmen; genellikle beşinci aydan sonra gelişimde yavaşlama ve gerileme başlar. Bebeğin başındaki büyümenin yavaşladığı; ellerini amaca uygun biçimde kullanan çocuğun ellerini kullanmakta güçlük çektiği; elleri birbirine vurmak, sürtmek gibi kendini uyarıcı davranışlar sergilemeye başladığı; yürüme ve dengeyle ilgili güçlükler yaşadığı gözlenebilir. Kısaca, rett sendromu dil ve iletişim becerileri ile zihinsel gelişim de dâhil olmak üzere birçok gelişimsel alanda gerileme ve yetersizlikle sonuçlanır. Rett sendromuna eşlik edebilecek diğer belirtiler soluk alıp vermede sıra dışılık ve diş gıcırdatmadır. Rett sendromu otizm spektrum bozukluğu alanında yer alan alt gruplar içerisinde genetik temeli belirlenmiş olan tek kategoridir. Bu bilgiler ışığında doğru yanıt B şıkkıdır.

Zihinsel yetersizlik gösteren bireyler ve bu alanda gerçekleştirilen çalışmalar ilk çağlardan bugüne değin çok çeşitli sosyo-politik faktörlerden etkilenmiştir. Eski Yunan, Roma, Antik Mısır Uygarlığı gibi uygarlıklara ilişkin kaynaklardan edinilen bilgilere göre bu dönemlerde zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin satıldıkları, dilendirildikleri, kötü işlerde çalıştırıldıkları ya da değişik biçimlerde istismar edilebildikleri; orman, çöl gibi yerlere terk edildikleri ya da doğar doğmaz öldürüldükleri gibi bilgiler elde edilmektedir. Daha sonraki dönemlerde Hristiyanlık, Müslümanlık gibi tek Tanrılı dinlerin etkisiyle farklı toplumlarda zihinsel yetersizlik gösteren bireylere ilişkin acıma duygularının arttığı ve bu bireylerin evlerde ya da dini kurumlarda bakılmak gibi yollarla korunduğu görülmektedir. Avrupa’da 15. ve 16. yüzyılda yaşanan Rönesans hareketleri hümanizm felsefesinin gelişmesine temel hazırlayan bir ortam yaratmış bu da zihinsel yetersizlik gösteren bireylere bakış açısında önemli etkiler yaratmıştır. 1700’lü yıllardan önce zihin özürlü bireylere yönelik sistemli eğitim çalışmalarına rastlanmamıştır. Ancak, dini kurumların çalışmalarıyla zihin özürlülerin barınma, beslenme, sağlık gibi konulardaki gereksinimlerinin karşılanması için yurtların açıldığı bilinmektedir. Yukarıdaki bilgiler incelendiğinde E şıkkının doğru yanıt olduğu görülmektedir.

MEB ÖEHY’de (2009) zihinsel yetersizlik gösteren bireyler dört ayrı başlık altında sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflandırmaya göre: • Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde hafif düzeydeki yetersizliği nedeniyle özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine sınırlı düzeyde ihtiyaç duyan bireyi, • Orta düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki sınırlılık nedeniyle temel akademik, günlük yaşam ve iş becerilerinin kazanılmasında özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine yoğun şekilde ihtiyaç duyan bireyi, • Ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki eksiklikleri nedeniyle öz bakım becerilerinin öğretimi de dâhil olmak üzere yaşam boyu süren, yaşamın her alanında tutarlı ve yoğun özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi, • Çok ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Bireyin zihinsel yetersizliği yanında başka yetersizlikleri bulunması nedeniyle öz bakım, günlük yaşam ve temel akademik becerileri kazanamaması nedeniyle yaşam boyu bakım ve gözetime ihtiyacı olan bireyi ifade eder. Bu açıklama ve sınıflandırmada çok hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey tanımı söz konusu değildir. Bu nedenle doğru yanıt A şıkkıdır.

zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin yararlanabileceği eğitim ortamları en az sınırlayıcı olandan en sınırlayıcı olana doğru sıralanmaktadır. Genel Eğitim Sınıfı (Normal Gelişim Gösteren Akranların Devam Ettiği Sınıf): Zihinsel yetersizlik gösteren bireyin normal gelişim gösteren akranlarıyla aynı sınıfa devam ettiği eğitsel düzenleme biçimidir. Gereksinim duyulduğunda genel eğitim sınıfına devam eden zihinsel yetersizlik gösteren bireyin eğitim hizmetlerinden daha etkili bir şekilde yararlanabilmesi için müfredatta değişiklikler yapmak, eğitsel araç-gereçlerde uyarlamalar yapmak, öğretmenle danışmanlık çalışmasına yer vermek gibi bazı önlemler alınabilir. Kaynak Oda: Bireyin normal gelişim gösteren akranları arasından ayrıldığı yönetsel düzenlemelerin en az sınırlayıcı olanıdır. Bu uygulamada öğrencinin bireysel gereksinimlerinin daha iyi karşılanabilmesi için genel eğitim sınıfıyla aynı okulda bulunan bir ortamda bire-bir eğitim ya da küçük grup düzenlemesiyle öğretim çalışmaları yapılır. Birey yalnızca bu öğretim çalışmalarına katılmak için normal gelişim gösteren akranlarının devam ettiği sınıftan sınırlı sürelerle ayrılır. Özel Eğitim Sınıfı: Özel gereksinimli öğrencilerin devam ettiği; ancak, genel eğitim okulları bünyesinde bulunan ayrı sınıflardır. Özel eğitim sınıfları genellikle normal gelişim gösteren bireyler için hazırlanmış olan müfredata uyum sağlamakta güçlük çeken bireyler için oluşturulmaktadır. Özel eğitim sınıfı uygulamaları tam zamanlı özel sınıf ve yarım zamanlı özel sınıf uygulaması biçiminde ikiye ayrılabilir. Tam zamanlı özel sınıf uygulamasında öğrenci okuldaki zamanının tümünü özel eğitim sınıfında geçirirken yarım zamanlı özel sınıf uygulamasında birey bazı derslerde normal gelişim gösteren akranlarıyla aynı ortamları paylaşabilir. Özel Eğitim Okulu: Özel eğitim okulları zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin normal gelişim gösteren akranlarından ayrıldığı eğitim ortamlarıdır. Bu seçenek bireyin zihinsel yetersizliği normal gelişim gösteren akranlarıyla aynı okullardan yararlanmasına engel olacak düzeyde olduğunda tercih edilmektedir. Türkiye’de çok yaygın olmamakla birlikte, zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin devam ettiği ayrı özel eğitim okullarından bazıları yatılı eğitim hizmeti de verebilmektedir. Bu kurumlar zihinsel yetersizlik gösteren bazı bireyler için bakım evi işlevi de görebilmektedir. Evde Sürdürülen Eğitim: Kaza, kronik hastalık ya da ileri düzey sağlık sorunları gibi nedenlerle okula devam edemeyen öğrenciler için sağlanan özel eğitim hizmetleridir. Türkiye’de yaygın bir uygulama şekli değildir.

Yukarıdaki şıklara bakıldığında A şıkkında ifade edilen zihinsel yetersizliğin hem fizyolojik (genetik faktörler vb.) ve çevresel faktörler (yoksulluk vb.) etkisiyle oluşabildiği çıkarımı yapılabilir. Ancak diğer şıklarda yer alan bilgiler her ne kadar doğru olsalar da soruda verilen bilgiler ile çıkarım yapılamayacak bilgilerdir. Bu nedenle doğru yanıt A şıkkıdır.

Otistik spektrum bozukluğu ya da otizm spektrum bozukluğu alanyazında yaygın gelişimsel bozuklukla eş anlamlı olarak kullanılmaktadır.

Otizm spektrum bozukluğu beş ayrı alt kategoride ele alınmaktadır: • Otizm ya da otistik bozukluk • Asperger sendromu • A-tipik otizm • Çocukluk dezentegratif bozukluğu • Rett sendromu

Sosyal etkileşim sorunları, Sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışları, Diğer otizm spektrum bozukluğu türlerinden daha hafiftir, Sosyal etkileşim becerilerinde sorunlar Asperger Sendromu tanısı almış bireylerin özelliklerindendir.

Çocukluk dezentegratif bozukluğunun en belirgin özelliği en az 2 yaşına kadar devam eden normal gelişim sürecinin ardından bireyin farklı gelişimsel alanlarda gerileme göstermesidir. Başka bir deyişle, en az 2 yaşına kadar süren normal gelişimin ardından çocuk önceden edindiği yetileri ve becerileri kaybetmeye başlar.

Rett sendromu neredeyse yalnızca kızlarda görülen; genellikle çocukların 5-30 aylık dönemi içinde ortaya çıkan ve giderek ilerleyen bir gelişimsel yetersizlik türüdür. Bu gelişimsel yetersizlik türünde doğum öncesinde ve sonrasında bir sorun ortaya çıkmamasına ve görünüşte normal gelişim devam etmesine rağmen; genellikle beşinci aydan sonra gelişimde yavaşlama ve gerileme başlar.

Öğrenilen becerilerin farklı koşullar altında da sergilenmesi (örneğin, farklı araç-gereçleri kullanarak, farklı ortamlarda ve farklı kişilerin varlığında) otizm spektrum bozukluğundan etkilenmiş bireylerin güçlük çekebildiği alanlardan birisi olabilir.

Otistik özellikler gösteren bireyler duyusal uyaranların bazılarına karşı aşırı duyarlı ya da duyarsız davranabilirler. Örneğin, kendisine ismiyle seslenildiğinde duymuyormuş gibi görünen bir çocuk evin dışından ve uzaktan gelen motosiklet sesine hıçkırıklarla ağlayarak tepki verebilir.

Otizm spektrum bozukluğu alanında yer alan alt gruplar içerisinde genetik temeli belirlenmiş olan tek kategori rett sendromudur.

Türkiye’de otistik özellikler gösteren bireylere sunulan hizmetler gözden geçirildiğinde yetersiz olduğunu söylemek mümkündür. Okullaşma oranlarının çok düşük olduğunu söylemek mümkündür. Kaynaştırma ortamlarında eğitim hizmeti alan otizmli bireylerin sayısı oldukça sınırlıdır. Türkiye’de otizm spektrum bozukluğu tanısı alan bireylere sağlanan eğitim hizmetleri genellikle Milli Eğitim Bakanlığı tarafından düzenlemekte ve yürütülmektedir.

Otizm spektrum bozukluğu alanında ilk kapsamlı eğitim çalışmaları 1960’lı yılların sonunda başlamıştır.

Otizm spektrum bozukluğu sosyal etkileşim sorunları ve sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışlarla ya da çoğunlukla olduğu gibi bu sorunların yanı sıra, dil ve iletişim becerilerinde gözlenen sınırlılıklarla ortaya çıkan ileri derecede ve karmaşık bir gelişimsel yetersizlik türüdür.

İşlevsel olmayan düzen ve rutinlere aşırı bağlılık, sınırlı/yinelenen ilgi ve davranış özelliklerinden biridir (Örneğin, okula ya da eve her defasında aynı yoldan gitmek, bazı davranışları hep aynı sırayla gerçekleştirmek, alışılan düzen ya da rutinde ortaya çıkan değişikliklere aşırı tepki göstermek.)

Otistik özellikler gösteren bireylerin eğitimine olabildiğince erken, mümkünse çocuk ya da bebek tanılanır tanılanmaz başlanmalıdır. Daha önce de ifade edildiği gibi, otistik özellikler gösteren bireylerin eğitimine ne kadar erken başlanırsa başarı olasılığı da o kadar artmaktadır. Otistik özellikler gösteren bireylerin eğitiminde yoğun ve kesintisiz bir süreç izlenmelidir. Daha açık ifade etmek gerekirse, otistik özellikler gösteren bireylerin, bu gereksinimleri ortadan kalkıncaya değin ara vermeksizin haftada yaklaşık 20 saat ile 40 arasında bire-bir eğitim hizmetlerinden yararlanması gerekli görülmektedir. Otistik özellikler gösteren birey normal gelişim gösteren akranlarıyla bir arada eğitim almak için hazır duruma gelinceye değin yoğun ve kesintisiz bire-bir öğretim etkinliklerinin sürdürülmesi önerilmektedir. Birey normal gelişim gösteren akranlarıyla bir arada eğitim almak için hazır olduğunda ise, kaynaştırma ortamlarında başka bir deyişle normal gelişim gösteren akranlarıyla bir arada eğitim almaya başlamalıdır. Otizm spektrum bozukluğu alanında gerçekleştirilen eğitim çalışmalarının başarılı olabilmesinin bir diğer koşulu da sunulan hizmetlerin otizm spektrum bozukluğunun temel yetersizlik alanlarına odaklanmasıdır. Bir başka deyişle, otistik özellikler gösteren bireylere uygulanan öğretim programlarında, sosyal etkileşim ve iletişim alanlarındaki yetersizliklerden kaynaklanan sorunlar ile sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışların neden olduğu sorunların ortadan kaldırılmasına yönelik etkinliklere öncelikle ve yoğunlukla yer verilmelidir.

Güdülenme: Zihinsel yetersizlik gösteren bireyler yaşamları boyunca yinelenen başarısızlık deneyimleri sonucunda öğrenme ve problem çözme konusunda isteksiz hale gelebilmektedir. Yinelenen başarısızlık deneyimleri bireylerin kendilerine ilişkin beklentilerini olumsuzlaştırabilmekte ve özgüvenlerini zedeleyebilmektedir. Kimi zaman geçmiş yaşantılardaki başarısızlıkları, kimi zaman da çevredeki insanların sorunları onların yerine çözme eğilimleri zihinsel yetersizlik gösteren bireylerde sorunların çözümü için başkalarına bağımlılık gelişmesine neden olabilmektedir. Güdülenmeye ilişkin sorunların zihinsel yetersizliğin kendine has bir özelliği olmaktan çok yinelenen başarısızlıklar ve diğerlerinden gelen yardıma bağımlılık sonucu ortaya çıkan sorunlar olduğu düşünülebilir. Bütün bunlardan hareketle, zihinsel yetersizlik gösteren bireylere yönelik programlarda bu bireylerin başkalarına bağımlılık göstermeden kendi sorunlarını çözme alışkanlıkları geliştirmeleri için gerekli düzenlemeler yapılmalıdır.

Zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin yaklaşık %85’ini hafif derece zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin, yaklaşık %10’unu ortada derecede zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin, yaklaşık %3-%4’ünü ağır derecede zihinsel yetersizli!i olan bireylerin ve yaklaşık %1-%2’sini ise çok ileri derecede zihinsel yetersizli!i olan bireylerin oluşturduğu düşünülmektedir.