ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLER VE BAKIM HİZMETLERİ

Diğer seçenklerde yer alan sözel dil, konuşma ve oyun davranışları iletişimle ilgili sorunlar ölçütünde yer almaktayken ilgileri, başarıları ya da eğlenceyi diğerleriyle paylaşma isteği göstermemek sosyal etkileşimle ilgili sorunlardan biridir.

Bağlama uygun olmayan ifadeler kullanmak, anlamsız ifadeler ya da yalnızca kendisi için anlam taşıyan ifadeler kullanmak sıra dışı ve yinelenen konuşma ile ilgili olup iletişimle ilgili sorunlara örnektir.

Yinelenen ve/veya kendi uyarıcı davranışlar; elleri çırpmak, öne-arkaya
sallanmak, kendi etrafında dönmek, sık tekrarlarla vücudunun bir yerine dokunmak gibi beden hareketleri ile örneklenebilir.

Asperger sendromu tanısı almış çocuklar otizm tanısı almış çocuklardan farklı olarak dil gelişiminde gerilik göstermezler. Ayrıca, asperger sendromu tanısı almış çocukların çok önemli bir bölümü ortalama ya da ortalamanın üzerinde zekâ gelişimi gösterirler. Bu bireylerde gelişim düzeyine uygun öz-bakım becerilerinin ve sosyal davranışlar dışında kalan uyumsal davranışların gelişimine ilişkin gerilik gözlenmemektedir. Bu nedenlerle, asperger sendromuna otizm spektrum bozukluğunun diğerlerine kıyasla daha hafif seyreden bir türü gözüyle bakılmaktadır. Ancak, asperger sendromu gösteren bireylerin sosyal etkileşim alanında yaşadıkları sorunlar ve sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışları nedeniyle birçok alanda güçlük çektilerini belirtmek uygun olacaktır.

Özetle ifade etmek gerekirse, a-tipik otizm başka bir şekilde sınıflandırılamayan bir yaygın gelişimsel bozukluk türüdür ve genellikle kuşkulu durumlarda konulan tanıdır. A-tipik otizm yüksek işlevli otizm, başka türlü sınıflandırılamayan yaygın gelişimsel bozukluk ve hafif otizm gibi isimlerle de anılabilmektedir.

Otizm spektrum bozukluğu tanısı konulmuş bireylerin yaklaşık %70-80’inde zihinsel yetersizlik gözlendiği belirtilmektedir.

Rett sendromu neredeyse yalnızca kızlarda görülen; genellikle çocukların 5-30 aylık dönemi içinde ortaya çıkan ve giderek ilerleyen bir gelişimsel yetersizlik türüdür ve genetik temeli belirlenmiş olan tek kategoridir.

35-40’tan 50-55’e olan zeka bölüm puanı orta düzey zihinsel yetersizlik kapsamında ele alınmakta olup zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik
uyum becerilerindeki sınırlılık nedeniyle temel akademik, günlük yaşam ve iş becerilerinin kazanılmasında özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine yoğun şekilde ihtiyaç duyan bireyi tanımlamaktadır.

Genetik faktörlerden etkilenerek ortaya çıkan çok sayıda zihinsel yetersizlik türü bulunmaktadır. Fenülketonuri, kromozomal yapıdaki bozulmadan kaynaklanan Down sendromu ve Fragile X sendromu gibi sorunlar bunlara örnek olarak gösterilebilir.

Kaynak oda, bireyin normal gelişim gösteren akranları arasından ayrıldığı yönetsel düzenlemelerin en az sınırlayıcı olanıdır. Bu uygulamada öğrencinin bireysel gereksinimlerinin daha iyi karşılanabilmesi için genel eğitim sınıfıyla aynı okulda bulunan bir ortamda bire-bir eğitim ya da küçük grup düzenlemesiyle öğretim çalışmaları yapılır. Birey yalnızca bu öğretim çalışmalarına katılmak için normal gelişim gösteren akranlarının devam ettiği sınıftan sınırlı sürelerle ayrılır.

Gelişimsel yetersizlik terimi bağımsız yaşama yeterliği, ekonomik anlamda kendine yetme, öğrenme, hareket edebilme, alıcı dil ve ifade edici dil, özbakım ve öz yönetim alanlarından üç ya da daha fazlasında günlük işlevde bulunmayı etkileyen yetersizlikleri ifade etmek amacıyla kullanılmaktadır. Gelişimsel yetersizlik terimi çoğu zaman yaşam boyu süren ve genellikle 22 yaşından önce başlayan yetersizlikleri kapsar.

Otizm spektrum bozukluğu, sosyal etkileşim sorunları ve sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışlarla ya da çoğunlukla olduğu gibi bu sorunların yanı sıra, dil ve iletişim becerilerinde gözlenen sınırlılıklarla ortaya çıkan ileri derecede ve karmaşık bir gelişimsel yetersizlik türüdür.

Otistik özellikler gösteren bireylerin yarıya yakını sözel dili, bir başka deyişle konuşmayı hiç öğrenememektedir. Konuşmayı öğrenebilen bireylerde ise sözel dilin kullanımına ilişkin becerilerin öğrenilmesinde gecikme sıklıkla rastlanan bir durumdur. Ayrıca, otistik özellikler gösteren ve sözel dil becerilerini öğrenebilmiş birçok bireyin konuşmayı etkili bir iletişim aracı olarak kullanmakta güçlük çektiği söylenebilir. Otizm spektrum bozukluğundan etkilenmiş bireylerin herhangi bir iletişimsel amaç taşımaksızın bağlam dışı konuşma, çevredekilerin söylediklerini tekrarlama, radyo, televizyon gibi cihazlardan duyulan ifadeleri tekrarlayarak aktarma gibi davranışlar sergilediği gözlenebilir. Sınırlı sayıda sözcük ve ifade kullanma, tek düze, mekanik ya da sıra dışı bir ses tonu ve vurgulamayla konuşma sözel dilin kullanımına ilişkin gözlenebilecek farklılıklar arasında yer alabilmektedir. Ayrıca, dil bilgisi kurallarına uygun biçimde konuşmakta güçlük çekmek otistik özellikler gösteren bireyler arasında sıklıkla karşılaşılan bir durumdur. Otistik özellikler gösteren bireyler ifade edici dil becerilerinin yanı sıra, alıcı dil becerilerini öğrenmekte de güçlük çekebilirler. Bir başka deyişle, otistik özellikler gösteren bireyler diğerlerinin sözel ya da sözel olmayan iletişimsel davranışlarını anlama ve bunlara tepki verme konusunda yetersizlikler gösterebilirler. Otistik özellikler gösteren birçok birey iletişim kurma konusunda isteksiz davranabilmekte ya da diğerleriyle iletişim başlatmak ve sürdürmek amacıyla kullanılabilecek sözel ya da sözel olmayan davranışları öğrenmeye gereksinim duymaktadır.

Otizm spektrum bozukluğu tanısı konmuş bireylerin yaklaşık %70-80’inde zihinsel yetersizlik gözlenmektedir. Dolayısıyla, otistik özellikler gösteren pek çok birey standartlaştırılmış zekâ testlerinden aldıkları puanlar ve uyumsal davranışlar (örneğin, özbakım becerileri, iletişim becerileri ve sosyal beceriler) konusunda gösterdikleri yetersizlikler nedeniyle otizm spektrum bozukluğunun yanı sıra zihinsel yetersizlik tanısı da alabilir. Zihinsel yetersizliğin düzeyi arttıkça diğer gelişimsel alanlarda gözlenen yetersizlik düzeylerinin de arttığı söylenebilir. Genellikle sanıldığının aksine, oldukça sınırlı sayıda bireyde (yaklaşık %10) çok güçlü bellek, müzik yeteneği vb. üstün özelliklere rastlanmaktadır.

Sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışlar otistik özellikler gösteren bireylerde sıklıkla gözlenmektedir. Sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışlar çok çeşitli biçimlerde ortaya çıkabilmektedir. Otistik özellikler gösteren bireyler bu davranışları elleri çırpma, zıplama, dönme gibi çeşitli bedensel hareketlerle yapabilirler. Sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışlar nesnelerle sıra dışı biçimde ilgilenmek; örneğin, mutfak malzemelerini koridorda sıraya dizmek, küçük bir nesneyi parmakları arasında döndürmek ve havaya kaldırıp göz ucuyla nesneyi incelemek, nesneleri ağzına sokmak, yalamak gibi nesnelerle yapılan davranışlar biçiminde ortaya çıkabilir. Sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışlar bireyin ilgilendiği konular ve bu ilgilerin yoğunluğuyla da ortaya çıkabilir. Birey sınırlı bir alana çok yoğun ilgi gösterebilir. Örneğin, deniz taşıtları, otomobiller, havacılık tarihi ya da bukalemunlar bu tür sınırlı ve yoğun ilgilere konu olabilir. Sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışlar otistik özellikler gösteren bazı bireylerde ise düzen takıntısı biçiminde ortaya çıkabilir. Birey çoğunlukla işlevsel olmayan bazı düzen alışkanlıklarında ya da rutinlerde aşırı ısrarcı davranabilir; alışkanlıklarına uygun düzen ya da rutinlerde ortaya çıkan değişikliklere aşırı tepki gösterebilir. Örneğin, alışveriş merkezine hep aynı kapıdan girmek, aynı giysileri giymek gibi davranışlar bu tür sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışlara örnek olarak gösterilebilir.

Günümüzde otizm spektrum bozukluğuna neden olan faktörlerin neler olduğu henüz tam olarak belirlenebilmiş değildir. Otizm spektrum bozukluğunun olası nedenlerine ilişkin ortaya konan iddiaların bir bölümü bilimsel yaklaşımdan uzak bir anlayışla üretilirken özellikle genetik ve nöroloji alanında yapılan bilimsel nitelikli çalışmalarla otizm spektrum bozukluğunun nedenleri belirlenmeye çalışılmaktadır. Bugüne değin otizm spektrum bozukluğuna neden olduğu düşünülen faktörleri kalıtsal faktörler ve çevresel faktörler olmak üzere iki başlık altında toplamak mümkündür. Çevresel faktörler ise fiziksel ve sosyal faktörler olarak iki ayrı başlık altında ele alınabilir. Ancak daha önce de belirtildiği gibi otizm spektrum bozukluğunun ortaya çıkışında kalıtım ve çevrenin ne düzeyde katkısı olduğu henüz tam olarak bilinmemektedir. Nedenleri tam olarak bilinmemesine rağmen, bilim dünyasında otizm spektrum bozukluğunun kalıtsal temellerinin olduğu üzerinde uzlaşılmaktadır. Otizm spektrum bozukluğunun genetik temellerinin nörolojik bozukluklara neden olduğu düşünülmektedir. Genetik bağlantılarının olduğunun düşünülmesinin temel nedeni, otizm spektrum bozukluğuna bazı ailelerde daha sık rastlanmasıdır. Ayrıca, bir kardeşte otizm spektrum bozukluğunun görülmesi diğer kardeşte de aynı sorunun ortaya çıkma olasılığını artırmaktadır. Ancak otizm spektrum bozukluğunu aktaran gen henüz belirlenemediği için bu nörolojik sorunun kalıtsal olarak aktarıldığı henüz kesin olarak iddia edilememektedir. Otizm spektrum bozukluğu alanında yer alan alt gruplar içerisinde genetik temeli belirlenmiş olan tek kategori rett sendromudur. İkizler üzerinde yürütülen çalışmalarda tek yumurta ikizlerinden birinde otizm spektrum bozukluğu görülürken diğer ikizde görülmediği durumlarla karşılaşılmıştır. Bu durum, genetik nedenler dışında başka faktörlerin de otizm spektrum bozukluğunun ortaya çıkmasına katkı sağlayabileceği düşüncesini ortaya çıkarmaktadır. Sosyal çevreye ilişkin özellikler anne-babaların çocuk yetiştirme yaklaşımları, kişilik özellikleri, ailenin sosyo-ekonomik düzeyi gibi faktörlerle örneklendirilebilir. Ancak bugüne değin sosyal çevreye ilişkin herhangi bir faktörle otizm spektrum bozukluğu arasında bir ilişki bulunamamıştır. Geçmişten bugüne değin fiziksel çevreye ilişkin bazı etmenlerin otizm spektrum bozukluğuna neden olma olasılığı üzerinde durulmuştur. Otizm spektrum bozukluğu alanında sıkça gündeme getirilen olası fiziksel etmenler arasında çevresel toksinler (örn. ağır metaller), civa bulunduran aşılar ve buğday, yulaf, çavdar gibi besinlerde bulunan glüten ve sütte bulunan kasein proteinleri bulunmaktadır. Ancak burada sıralanan çevresel faktörlerin hiç biri ile otizm spektrum bozukluğu arasında ilişki bulunamamıştır.

Uyumsal davranışlardaki sınırlılıklar şu alanlarda kendini göstermektedir: Bilişsel beceriler; dil becerileri, okuma-yazma becerileri, para becerileri, zaman ve sayı kavramları, kendini yönetme gibi becerilerdir. Sosyal beceriler; kişiler arası beceriler, sorumluluk, özgüven, sosyal sorunları çözme yeteneği, kurallara ve yasalara uyma, kendini koruma vb. becerilerdir. Pratik uyumsal beceriler; özbakım becerileri, günlük yaşam becerileri, iş becerileri, sağlık ve güvenlikle ilişkili beceriler, seyahat edebilme becerileri, telefon kullanma gibi becerilerdir.

MEB Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde (2009) zihinsel yetersizlik gösteren bireyler dört ayrı başlık altında sınıflandırılmaktadır.

Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde hafif düzeydeki yetersizliği nedeniyle özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine sınırlı düzeyde ihtiyaç duyan bireyi,

Orta düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki sınırlılık nedeniyle temel akademik, günlük yaşam ve iş becerilerinin kazanılmasında özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine yoğun şekilde ihtiyaç duyan bireyi,

Ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki eksiklikleri nedeniyle özbakım becerilerinin öğretimi de dâhil olmak üzere yaşam boyu süren, yaşamın her alanında tutarlı ve yoğun özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi,

Çok ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Bireyin zihinsel yetersizliği yanında başka yetersizlikleri bulunması nedeniyle özbakım, günlük yaşam ve temel akademik becerileri kazanamaması nedeniyle yaşam boyu bakım ve gözetime ihtiyacı olan bireyi ifade eder.

Zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin yaklaşık %85’ini hafif derece zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin, yaklaşık %10’unu ortada derecede zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin, yaklaşık %3-%4’ünü ağır derecede zihinsel yetersizliği olan bireylerin ve yaklaşık %1-%2’sini ise çok ileri derecede zihinsel yetersizliği olan bireylerin oluşturduğu düşünülmektedir.

Zihinsel yetersizliği olan bireylerin yararlanabileceği eğitim ortamları en az sınırlayıcı olandan en sınırlayıcı olana doğru genel eğitim sınıfı (normal gelişim gösteren akranların devam ettiği sınıf), kaynak oda, özel eğitim sınıfı, özel eğitim okulu ve evde sürdürülen eğitim biçiminde sıralanabilir.