ÖZEL GEREKSİNİMLİ AİLELER

Ekolojik model olarak isimlendiren aile modeli, aile üzerinde etkili olan farklı düzeyde dört sistemi  içermektedir.  Bu  sistemler:  mikrosistem,  mezosistem,  ekosistem,  ve  makrosistemdir.

Mikrosistem, aile üyelerinin özelliklerini temel almaktadır. Ailenin büyüklüğü ve kültürel yapısı, anne babanın kişilik özellikleri, eşlerin birbirlerine ne ölçüde yakın ve destek oldukları, ruhsal ve fiziksel sağlıkları,  ailenin  sosyo-ekonomik  düzeyi  ve  iş  durumu  gibi  tüm  bu  değişkenler  aile  dinamiklerinin  işleyişinde  önemli  rol  oynamaktadır.  Bu  sistem  içinde,  özel  gereksinimli  bireyin  yetersizliğinin  türü,  derecesi,  tanılanma  zamanı,  yaşı  ve  cinsiyeti  önemlidir.

Mezosistem,  ailenin  içinde  yaşadığı  toplumu  temel  almaktadır.  Ailenin,  etkileşimde  bulunduğu akrabalar,   komşular,   çocuğunun   eğitimiyle   ilgili   personel   kısacası   içinde   yaşadığı   yakın   çevresi   önemlidir. Bu kişiler anlayışlı ve destekleyici olduklarında aileler pek çok sorunun üstesinden daha kısa sürede  gelebilirler.  Ancak,  aileler  toplumun  özel  gereksinimli  bireylere  yönelik  olumsuz  tutumlarınedeniyle   kendilerinin   ve   çocuklarının   toplumla   kaynaşma   ve   bütünleşme   sürecinde   güçlükler   yaşamaktadırlar. Bu sistem içinde yer alan uzmanları, aileleri bilgilendirerek, onlara beceri kazandırarak ve  gereksinim  duydukları  destekleri  sağlayarak  ailenin  gelişimini  olumlu  yönde  etkileyebilirler.

Ekosistem, bireyin yaşadığı toplumun sağlık, eğitim ve bakım hizmetleri, kişiye sağladığı sosyal güvence ve iş olanaklarını kapsayan sistemdir.

Makro  sistem  ise,  ailenin  içinde  yaşadığı  toplumun  genel  tutum  ve  inançlarını,  ülkenin  kalkınmışlık  düzeyini,  ekonomik  refahını,  yasalarını  ve  politikalarını  içermektedir.

Aile  tepkilerini  inceleyen  modeller  içerisinde  en  bilineni,  üç  evreden  oluşan aşama  modelidir.

• Birinci  evre şok,  reddetme,  acı  çekme  ve  depresyon  aşamalarından;
• İkinci  evre,  suçluluk,  kızgınlık  ve  utanç  aşamalarından;
• Üçüncü  evre  pazarlık  etme,  kabul  ve  uyum  aşamalarından  oluşmaktadır.

Şok aşaması çocuğunun  özel  gereksinimli  olduğunu  öğrenen  ailelerde  sıklıkla  gözlenen  tepkilerden  ilkidir.  Genellikle  bu  durum;  ağlama,  tepkisiz  kalma  ve  kendini  çaresiz  hissetme  şeklinde  ortaya  konmaktadır.

Aileler reddetme aşamasında çocuğun  yetersizlikten  etkilendiği  gerçeğinden  kaçmaya  çalışır  ve  bu  durumu  görmezden  gelmeye  çalışarak  inkar  ederler.  Bu  dönemde  çocuklarının  engeli  yokmuş  gibi  davranırlar. Çocukları  için  gerçekçi  olmayan  hedefler  belirleyebilir  ve  bu  hedeflere  ulaşma  konusunda  çocuklarınızorlayabilirler.   Bu   dönemde   bazı   anne   babalar   evi   terk   edebilirler   ya   da   çocuğunu   bir   kuruma   yerleştirmeyi bile düşünebilirler.

Özel gereksinimli çocuğu olan anne babaların üstesinden gelmekte en fazla zorlandıkları duygu suçluluk  duygusudur.  Anne  babalar,  özel  gereksinimli  bir  çocuğa  sahip  olma  nedenini  hamilelik  döneminde  kendilerinden  kaynaklanan  nedenlere  (düzensiz  beslenme,  sigara,  alkol  kullanma  ve  doktor  kontrollerine  gitmeme  gibi)  bağlayabilirler.  Yine  özel  gereksinimli  bir  çocuğa  sahip  olmanın  geçmişte yaptıkları    hatalı    davranışlar    sonucunda    Tanrı    tarafından    cezalandırılmalarına    bağlı    olduğunu düşünebilirler.

Pazarlık etme döneminde  aile,  çocuğunun  yetersizliğini  ortadan  kaldırmanın  yollarını  arar.  Aile  için  önemli olan çocuğun normal hale gelmesi olduğundan bu konuda herkesle anlaşmaya girebilir. Bu kişi tıp doktoru, uzman, sihirli güçleri olduğu sanılan biri, hatta tanrı olabilir.

Ailelerin  gereksinimleri   altı   ana   başlıkta   toplanabilir.   Bunlar;  

1. bilgi-eğitim   gereksinimi,
2. duygusal   destek   gereksinimi,
3. bakım    gereksinimi,
4. maddi    gereksinim,
5. aile    işlevlerine    ilişkin    gereksinimler    ve
6. toplumsallaşma   gereksinimidir. 

Yetersizlik  tanısı  almış  çocukların  aile  bireyleri,  karşılaştıkları  yersizlik  tanısı  sonrasında  ne  yapacaklarını,  bu  sorun  ile  nasıl  başa  çıkacaklarını,  yasal  haklarının  neler  olduğunu  ve  yetersizliğin  içeriği  ve  çocukların  bu  yetersizlikten  nasıl  etkileneceği  ve  toplumda var olan hizmetler konularında bir karmaşa yaşamaktadırlar. Anne    babalar    çocuklarının eğitimlerinin   planlanmasından   uygulanmasına   kadar   her   aşamaya   katılmak   ve   çocuklarının   ve   kendilerinin haklarını savunmak durumundadırlar. Ailelerin  bu  dönemde  sıralanan  pek  çok  önemli  konu  hakkında  doğru  ve  sürekli  bilgiye  ve  desteğe  gereksinimleri  vardır.

Pasif dinleme, uzmanın karşısındaki kişiyle göz kontağı kurması, ailenin özelliklerine ilişkin not alması, zaman zaman baş sallayarak görüş birliğini ifade etmesi, gülümsemesi, etkileşimi sürdüren nitelikte yanıtlar vermesi gibi sözel olmayan davranışları içerir.  Etkili  iletişim becerileri arasında sözel olmayan davranışlar, belki de sözel iletişim becerilerinden daha  da  önemli  bir  yere  sahiptir.

Aktif dinleme, iyi bir yardım ilişkisinin temelini oluşturur. Anne  babanın  söylediklerini  yorumlama,  değerlendirme,  gerektikçe  sorular  sorma  ve  yanıt  verme  gibi  etkili  sözel  iletişim  davranışlarını  içerir.

Aile görüşmeleri sırasında uzmanların dikkat etmeleri önerilen noktalar şunlardır:

Uzman anne babanın sözünü kesmeden dinlemelidir.

Uzman tartışmacı, eleştirel ve kendini savunan bir tavır sergilememelidir. 

Uzman aileye yapamayacağı bir konuda söz vermemelidir. 

Anne babalar, herhangi bir konuda konuşurken öfkelendiğinde öğretmen sakinliğini korumalı ve uygun bir şekilde konuşmaya devam etmelidir. 

Anne babalar öfkeliyken gerçek duygularını yansıtmayan sözler ya da cümleler kullanabilirler. Bu nedenle ailenin  ifade  ettikleri  arasından  not  alınan  anahtar  ifadeler  aile  sakinleştiğinde,  aileyle  paylaşılmalı  ve  böylece ailenin gerçek duyguları konusunda emin olunmalıdır. 

Uzman,  anne  babanın  kaygılarını  gidermek  için  uygun  zamanlarda  bireysel  görüşmeler  planlamalı  ve  gereksinim duyulan konularda gerekli bilgi sağlamak üzere çaba göstereceğini söylemelidir.

Sosyal hizmet uzmanlarının sorumlulukları arasında; (a) özel gereksinimli çocuğa sahip ailelere yararlanabilecekleri  özel  eğitim  ve  diğer  hizmetlere  ilişkin  seçenekler  sunma,  (b)  aileyi  yasal  hakları  ve  ilgili toplumsal kaynaklar konularında bilgilendirme, (c) ailede özel gereksinimli bireyin kabul edilmesini sağlama ve ailenin yaşam kalitesini artırmaya yönelik bireysel ve grup çalışmaları yapma, (d) toplumsal bilinçlenmeyi sağlamak amacıyla özel gereksinimli bireyler ve ailelerin katılımının sağlandığı toplumsal boyuttaki  çalışmaları  planlama  olarak  sıralanabilir.

Ailenin  yaşadığı  evin  fiziksel  koşullarının  belirlenmesi,  ailede  var  olan  ekonomik  ihtiyaçlar  için  parasal  yardım  sağlayan  çeşitli  kuruluşlara  SHÇEK,  Sosyal  Yardımlaşma  ve  Dayanışma  Vakfı, Sosyal  Yardımlaşmayı  Teşvik  Fonu,  Kızılay,  Yardım  Sevenler  Derneği,  Vakıflar  Genel  Müdürlüğü  örnek olarak verilebilir.

Özel  gereksinimli  çocuk  okula  başlamadan  önce,  aileler  pek  çok  konuda  kaygı  duyarlar.  Aileler,  çocuklarının  eğitimiyle  ilgili  kafalarında  oluşturdukları  soruların  yanıtlarını  bulmaya  çalışırlar.  Bu sorular; (1) Çocuğum mahallemizdeki okula gidebilecek mi? (2) Okulda bir  takım haklara sahip olabilecek mi? (3) Diğer normal gelişim gösteren çocuklarla baş edebilecek mi? (4) Okuldaki kişiler benim çocuğumdan rahatsız olacak mı? (5) Çocuğumu normal okula göndermezsem diğer  alternatifler  nelerdir?  (6)  Çocuğum  özel  eğitim  okuluna  giderse,  oradaki  çocuklardan  olumsuz  etkilenir  mi?  (7)  Özel  eğitim  ortamları  çocuğumun  sosyal  gelişimine  ve  arkadaşlık  ilişkilerini  olumsuz  yönde etkiler mi? gibi sıralanabilir

Sosyal destek  hizmeti   ülkemizde   ailelere,   sosyal   hizmet    uzmanları    tarafından    sunulmaktadır. Sosyal  hizmet  uzmanları  ailelere  bu  hizmetleri,    doğum  öncesinde,  erken  çocukluk  döneminde,  okul   çağında   ve   ergenlikte   ve   yetişkinlikte toplum   temelli   bakım   hizmetleri   çerçevesinde   sunmaktadırlar.

Özel  gereksinimli  çocuğun doğumu  eşler  arasındaki  anlaşmazlıkların  artmasında  önemli  bir  faktördür.  En  belirgin  anlaşmazlıklar; özel   gereksinimli   çocuğun   doğumuyla   anne   babaların   kendilerini   suçlamaları,   bu   konu   hakkında tartışmaları, çocuklarının davranışları üzerinde beklentilerinde ortak bir görüşe varamamaları, kendilerine zaman  ayıramamaları  ve  özel  gereksinimli  çocuğun  sorumluluğunun  tek  bir  kişinin  üstelenmesi  olarak  sıralanabilir.  Bu  durum  ise,  anne  babaya  boşanmayla  bile  sonuçlanabilen  ağır  bir  yük  getirmektedir.

Konuşmayı yapan anne, Suçluluk-Kızgınlık-Utanma aşamasının utanma evresini yaşamakta ve çocuğundan utanmaktadır.