YETERSİZLİK TÜRLERİ-I

‘Otizm’ ve ‘otistik’ sözcükleri Yunanca benlik, öz, kendi gibi anlamlar taşıyan ‘otos’ sözcüğünden türetilmiştir.

1960’lı yıllara kadar otizme ilgisiz, soğuk ve entelektüel özellikler gösteren annelerin neden olduğu görüşü hâkim olmuştur. 1960’lı yıllarda ise bu görüş tamamen çürütülerek otizmin biyolojik nedenlerden kaynaklanabileceğine ilişkin ilk çalışmalar yapılmaya başlanmıştır

Otizm spektrum bozukluğu sosyal etkileşim sorunları ve sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışlarla ya da çoğunlukla olduğu gibi bu sorunların yanı sıra, dil ve iletişim becerilerinde gözlenen sınırlılıklarla ortaya çıkan ileri derecede ve karmaşık bir gelişimsel yetersizlik türüdür.

Amerikan Psikiyatri Birliği bu kılavuzunun otizm spektrum bozukluğunun alt kategorileri:

•Otizm ya da otistik bozukluk•Asperger sendromu•A-tipik otizm•Çocukluk dezentegratif bozukluğu•Rett sendromudur.

Otistik bozukluğu olanlarda sosyal etkileşimle ilişkili şu sorunlar görülebilir :

• Sosyal etkileşim sırasında kullanılan göz kontağı kurma, jest ve mimikleri uygun biçimde kullanma, beden pozisyonunu ya da kişiler arası fiziksel mesafeyi gerektiği biçimde düzenleme gibi davranışlarda sıradışılık ya da yetersizlik göstermek.
• Yaşa uygun akran ilişkileri geliştirememek, arkadaş edinmekte ve akranlarla etkileşim kurmakta güçlük çekmek, grup ortamında gerçekleştirilen etkinliklere katılmakta zorlanmak gibi sorunlar bu maddeyi örneklendirebilir.
• İlgileri, başarıları ya da eğlenceyi diğerleriyle paylaşma isteği göstermemek.
• Sosyal ve duygusal davranışlarda yetersizlik göstermek. Örneğin, diğerlerinin sosyal ya da duygusal tepki ya da girişimlerine karşılık vermemek, ortamda bulunan diğer insanlara ve yaptıklarına a ilgi göstermemek, üzüntü, sevinç, kızgınlık gibi duygusal tepkileri fark etmemek.

Otistik bozukluk bağlamında iletişimle ilişkili şu tür sorunlar görülebilir:

a.Sözel dil gelişiminde gerilik ya da konuşmanın hiç olmaması.

b.Konuşma becerilerine sahip bireylerde iletişimi başlatma ve sürdürme konusunda yetersizlik.

c.Sıra dışı ve yinelenen konuşma. Başkalarının ifadelerini tekrarlamak, televizyon ya da radyodan duyduğu ifadeleri tekrarlamak, anlamsız ifadeler ya da yalnızca kendisi için anlam taşıyan ifadeler kullanmak, bağlama uygun olmayan ifadeler kullanmak, uygun olmayan ses tonu kullanmak verilebilecek örneklerden bir kaçıdır.

d.Gelişimsel düzeye uygun oyun davranışları sergilememek. Örneğin, sosyal davranışların taklit edildiği evcilik, doktorculuk ya da televizyon kumandasının telefonmuş gibi kullandığı hayali oyunları oynamamak, akranların ilgi gösterdiği ve hoşlandığı sosyal etkileşim barındıran oyunlara ilgi göstermemek.

Sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışlarla ilgili gözlemlenebilecek sorunlar:

• İlgi odağı ve yoğunluğu bakımından diğerlerine normal dışı görünebilecek düzeyde sınırlı alanda, yoğun ve sıra dışı ilgilere sahip olmak. Örneğin, henüz ilköğretim döneminde olan bir çocuğun yalnızca balık türlerini incelemek için her gün internet kullanarak bilgisayar karşısında saatlerce kalması.
• İşlevsel olmayan düzen ve rutinlere aşırı bağlılık. Örneğin, okula ya da eve her defasında aynı yoldan gitmek, bazı davranışları hep aynı sırayla gerçekleştirmek, alışılan düzen ya da rutinde ortaya çıkan değişikliklere aşırı tepki göstermek.
• Yinelenen ve/veya kendi uyarıcı davranışlar. Bireyin ellerini çırpmak, öne-arkaya sallanmak, kendi etrafında dönmek, sık tekrarlarla vücudunun bir yerine dokunmak gibi beden hareketleri göstermesiyle örneklenebilir.
• Nesnelere ilişkin sıradışı ilgi ve takıntılar. Çocuk bazı nesnelerin hareketleri ya da duyusal özellikleriyle aşırı ilgili olabilir, bazı nesneleri işlevi dışında kullanarak bu nesnelerle etkileşmek isteyebilir. Örneğin bir alış veriş merkezinde yürüyen merdivenlerden ayrılmak istemeyebilir, pervane gibi dönen nesnelere çok uzun süre ve yoğun ilgi gösterebilir, amonyak şişesini koklamak için saatlerce elinden bırakmayabilir ya da oyuncak bir arabayıters çevirip yalnızca dönen tekerleri izleyebilir.

Asperger sendromu tanısı alan çocuklar otizm kategorisinde yer alan bireylerin gösterdiği sosyal etkileşim sorunları ile birlikte sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışları gösterirler. Ancak, asperger sendromu tanısı almış çocuklar otizm tanısı almış çocuklardan farklı olarak dil gelişiminde gerilik göstermezler. Ayrıca, asperger sendromu tanısı almış çocukların çok önemli bir bölümü ortalama ya da ortalamanın üzerinde zekâ gelişimi gösterirler.

Çocukluk  dezentegratif  bozukluğunun  en  belirgin  özelliği  en  az  iki  yaşına  kadar  devam  eden  normal  gelişim  sürecinin  ardından  bireyin  farklı  gelişimsel  alanlarda  gerileme  göstermesidir.  Başka  bir  deyişle, en  az  iki  yaşına  kadar  süren  normal  gelişimin  ardından  çocuk  önceden  edindiği  yetileri  ve  becerileri  kaybetmeye başlar.

A tipik otizm kategorisi, birey otizm spektrum bozukluğunun diğer kategorilerinden hiç birinin tanı ölçütlerine uygun olmadığında  kullanılan  bir  kategoridir.  A-tipik  otizm  tanısı  alan  bireyler  sözel  ya  da  sözel  olmayan  iletişim becerilerinde gösterdikleri güçlükler ve/veya sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışlar nedeniyle sosyal etkileşim    konusunda    yetersizlikler    gösterdikleri    halde    otizm    spektrum    bozukluğunun    diğer kategorilerinden   birine   göre   sınıflandırılamayan   bireylerdir.

Otistik   özellikler   gösteren   bireylerin   yarıya   yakını   sözel   dili,   bir   başka   deyişle   konuşmayı   hiç   öğrenememektedir.  Konuşmayı öğrenebilen  bireylerde  ise,  sözel  dilin  kullanımına  ilişkin  becerilerin  öğrenilmesinde  gecikme  sıklıkla  rastlanan  bir  durumdur.  Ayrıca,  otistik  özellikler  gösteren  ve  sözel  dil  becerilerini  öğrenebilmiş  birçok  bireyin  konuşmayı  etkili  bir  iletişim  aracı  olarak  kullanmakta  güçlük  çektiği söylenebilir.

Otizm spektrum bozukluğu tanısı koyulmuş bireylerin yaklaşık %70-80’inde zihinsel yetersizlik gözlenmektedir

2000li yıllardaki istatistik çalışmaları otizm spektrum bozukluğuna yaklaşık olarak 150 çocuktan birinde rastlandığını göstermektedir (Heward, 2009).

Amerikan Zihinsel ve Gelişimsel Yetersizlik Birliği (AAIDD - American Associaton on Intellectual and Developmental Disabilities) tarafından  benimsenen  tanıma  göre  (AAIDD,  2011)  zihinsel  yetersizlik  zihinsel  işlevlerde  ve  uyumsal  davranışlarda  gözlenen  önemli  düzeyde  sınırlılıkların  karakterize  ettiği;  bilişsel, sosyal  ve  pratik  uyumsal  becerilerde  kendini  gösteren  bir  yetersizlik  türüdür.

MEB  ÖEHY’de  (2009)  zihinsel  yetersizlik  gösteren  bireyler  dört  ayrı  başlık  altında sınıflandırılmaktadır:

Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan bireyler

Orta düzeyde zihinsel yetersizliği olan bireyler

Ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan bireyler

Çok ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan bireyler

SHÇEK   tarafından   yetersizliği   olan   bireylere   sağlanan   hizmetlerden aile danışmanlığı ve eğitim hizmetleri, ev merkezli olarak yürütülmektedir. Bu amaçla “Aile Danışma ve Rehabilitasyon Merkezleri” kurulmuştur.

Hafif derecede zihinsel yetersizlik:  50-55’ten yaklaşık 70’e

Orta derecede zihinsel yetersizlik:  35-40’tan 50-55’e          

 Ağır derecede zihinsel yetersizlik: 20-25’ten 35-40’a

Çok ağır derecede zihinsel yetersizlik: 20-25’ten aşağıya

Ağırlık   derecesi   belirlenemeyen  zihinsel yetersizlik: Zihinsel  yetersizlik  olasılığı  güçlü  olmasına rağmen  test  uygulanamayan  durumlarda  kullanılır.

Zihin yetersizliği görülen bireylerin uyumsal davranışlardaki sınırlılıklar şu  alanlarda görülmektedir:

bilişsel beceriler

sosyal beceriler

pratik uyumsal beceriler

Amerikan Zihinsel ve Gelişimsel Yetersizlik Birliği’ne göre zihin yetersizliği 18 yaşından önce ortaya çıkmaktadır.

Otizm  spektrum  bozukluğu  olan  yetişkinlerin  çok  önemli  bir  bölümü  yetişkinlik  yaşamları  boyunca  da  destek  hizmetlere  gereksinim  duyarlar.  Otizmden  hafif  düzeyde  etkilenmiş  olan  bireylerin  gerekli  beceriler  kazandırıldığında  bir  işe  girip  yaşamını  devam  ettirme  olasılığı  vardır;  bu  tür  bir  yaşam sürüdürebilmeleri   için   bu   bireylerin   gerekli   donanıma   ve   beceriye   sahip   olması   gerekir.