ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLER VE BAKIM HİZMETLERİ - Deneme Sınavı - 15

Bebeğin yanağına dokunulduğunda, dokunulan tarafa başını çevirmesi de bebeklerde bir refleks olarak bulunur. Böylece bebek beslenme zamanı geldiğinde annesinin memesinin ucunu kendi yanağına değen tarafa dönerek bulabilmektedir. Buna göre sorunun doğru cevabı A seçeneğidir.

Görme, duyma ve hissetmeyle ilgili olarak yenidoğan bebeklerde aşağıdaki durumlar bilinmektedir: • Yenidoğan bir bebek 20 cm uzaklıktaki nesneye iki gözüyle odaklanabilir, birkaç hafta içinde hareket eden nesneleri takip edebilir ve bir-iki aylıkken annesinin yüzünü diğer yüzlerden ayırt edebilir. • Konuşma sesi tonundaki sesleri duyar ve nesnelerin yönünü sesin geldiği yöne göre belirleyebilir. Bir-iki aylıkken annesinin sesini diğer seslerden ayırt edebilir. • Dört tür tadı da (tatlı, acı, ekşi ve tuzlu) tadabilir ve tanıdık ten kokularını ayırt edebilir (örneğin annesinin kokusunu başka bir kadının kokusundan ayırt edebilir). Bu açıklamalar doğrultusunda sorunun doğru cevabı A seçeneğidir.

Alıcı dil becerilerinde seslere irkilerek tepkide bulunma ile başlayan gelişim, sesin geldiği yöne bakmaya, yetişkinin yüz ifadesine tepki olarak yüz ifadesini değiştirmeye, adı söylenen aile bireylerine dönerek bakışlarıyla onları bulmaya, istendiğinde isteyen kişiye bir nesne vermeye, pencereden dışarıya bakıp gördüğü nesneleri göstermeye doğru ilerlemektedir. Adı söylenen yedi vücut bölümünü gösterme, dört nesne arasından adı söyleneni gösterme, kısa bir öyküyü sonuna kadar dinleme becerileri çocuk iki yaşına yaklaştığında görülen alıcı dil becerilerindendir. İletişim alanındaki ikinci grup olan beceriler ifade edici dil becerileridir. Bu alandaki gelişme sadece ağlama sesleri çıkaran bir bebekten, yalnız başınayken agucuklar yapmaya, dört farklı ses ile kendini ifade etmeye, yetişkinlerin kullandıklarına benzer ses tonlamalarını kullanmaya, öksürme, göz kırpma gibi yüz hareketlerini taklit etmeye, sohbet sırasında karşılıklı etkileşim kurmaya ve tanıdık şarkıların söylenmesine katılmaya çabalamaya doğru bir süreç izler. Buna göre sorunun doğru cevabı A seçeneğidir.

Bir bebeğin bakımında en önemli basamak bir rutin oluşturmaktır. Günlük rutinin olması, bebeğin gün içinde ne olacağıyla ilgili beklentilerinin olmasını sağlayacaktır. Böylelikle bebek, hangi etkinliğin sonrasında ne yapılacağını bilecek ve kendini güvende hissedecektir. Bebek için rutin oluşturulurken amacın, çocuğun insanlara güven duyacağı bir çevre oluşturmak olduğu unutulmamalıdır. Bebeğin rutini oluşturulurken ailenin sahip olduğu rutin temel alınmalıdır.Evin içinde rutinlerin olması, bebeğin ne zaman ne olacağını bilmesini sağlayacağını belirtmiştik. Rutinler aile bireylerinin de ne zaman ne yapacaklarını bilmelerini sağlayacaktır. Çocuğun disiplini için izlenecek yol da rutinin bir parçası olarak tutarlı bir şekilde evdeki tüm aile bireyleri tarafından kararlılıkla uygulanmalıdır. Bazı özel gereksinim türlerinde (örn., Down Sendromu) çocukların bebekliklerinden itibaren inatçı davranma özellikleri olduğu bilinmektedir. Tıpkı bu durumda olduğu gibi, çocuğun özellikleri ve gereksinimleri göz önüne alınarak bir rutin içinde disiplin kuralları oluşturulmalı ve tüm aile bireyleri tarafından uygulanmalıdır. Özel gereksinimli bir bebeğe sahip olan aileler bebeklerinin özel durumundan dolayı çocuklarını kolaylıkla şımartabilecek davranışlar gerçekleştirebilirler. Çocuklar da bunu fark ettiklerinde anne babalarını ve diğer aile bireylerini çok iyi manipüle edebilirler. Kendi istediklerinin onların istediği zamanda yapılmasını sağlamakta uzmanlaşabilirler. Dolayısıyla, özel gereksinimli anne babaların evde rutin oluşturma çabalarının bir parçası olarak kural koyma ve bu kuralları uygulama da yer almalıdır (Riley ve Farley, 2008; Uysal, 2009). Görülebileceği gibi sorunun doğru yanıtı A seçeneğidir.

Gelişimsel gerilik gösteren ve zayıf kasları olan bebeklerin başlarını dik tutabilmeleri için boyunlarını güçlendirebilmelerini sağlamak amacıyla kucakta taşırken gevşek olarak kundağa sarılması önerilmektedir. Kundağa sararken, bebeğin kolları göğsünün üzerinde çapraz ve dizleri yukarı bükülü olarak yerleştirilmelidir. Bu şekilde kucakta tutulduğunda, bebek kollarını ve bacaklarını kontrol etmeyi düşünmek zorunda kalmayacak ve başını kontrol etmesi daha kolay olacaktır. Yine bebeğin başını dik tutmasını sağlamak için kucakta tutma pozisyonlarından biri bebeğin başı bebeği taşıyan kişinin omzunun üzerine gelecek şekilde yüzü taşıyan kişinin arkasını görecek şekilde taşımaktır. Böyle kucağa alındığında bebek başını dik tutmaya çalışacaktır. Bu açıklamalar doğrultusunda sorunun doğru yanıtı A seçeneğidir.

Bazı özel gereksinim türlerinde uyku bozukluğu sıklıkla karşılaşılan bir durumdur. Özellikle çocuğu otistik spektrum bozukluğu olan aileler sıklıkla çocuklarında uyku problemleri olduğunu belirtmektedirler. Bazı araştırmacılara göre yaşla, bazı araştırmacılara göre çocuğun gelişim düzeyiyle ilgili olabilmektedir bu çocuklarda görülen uyku bozuklukları. Ancak, ailelerin tuttukları uyku kayıtları ve doldurulan anketlerden ortaya çıkan yargı, otistik spektrum bozukluğu olan çocukların %50’sine yakınında uyku problemi ortak görülen bir sorun olarak ifade edilmektedir (Volkmar ve Wiesner, 2004). Bu açıklamalar doğrultusunda sorunun doğru yanıtı A seçeneğidir.

Eve dayalı uygulamaların en önemli yararları; (a) bireyselleştirilmiş program hazırlanmasına elvermesi, (b) doğal ortamda uygulama yapılmasına olanak tanıması, (c) çocuğu en iyi tanıyan ve çocukla en fazla zaman geçiren kişiler tarafından uygulama yapılması ve (d) çocuğun birincil bakıcısı ile çocuk arasında kurulacak olan iletişimin olumlu olarak artmasına olanak sağlamasıdır. Bu açıklamalar doğrultusunda sorunun doğru yanıtı A seçeneğidir.

Sosyal hizmet uzmanı, özel gereksinimli bebeğin ya da çocuğun ailesine hangi hizmetlerden yararlanabilecekleri, yasal haklarının neler olduğu, kendilerine sunulan diğer toplum kaynaklarının neler olduğu gibi konularda bilgi vermekle görevlidir. Ayrıca, ailenin yaşadığı sorun ve güçlükler sırasında gerekli olan mesleki yardımı vermek ve gereksinimleri doğrultusunda geleceklerini birlikte planlamak ve ailede özel gereksinimli bireyin kabulünü kolaylaştırmak da görevlerinin arasındadır. Buna göre sorunun doğru cevabı A seçeneğidir.

Özel gereksinimli bir bebeğe sahip olmak aileleri için çok zor bir sürecin başlaması anlamına gelmektedir. Bu bebeğin sağlık problemleriyle uğraşmak, bebeğe doğru teşhis konulduğundan emin olmak ailenin uzun zamanını alır. Daha sonra artık geri dönüşün olmadığından emin olan aile, bu durumda ne yapacağını sorgulamaya başlar ve çocuğunun gelişimiyle ilgili, ona nasıl bakması gerektiğiyle ilgili araştırmalar yapmaya başlar. Daha sonrasında da, çocuğa nasıl eğitim aldırabileceklerini sorgulamaya ve araştırmaya başlarlar. Buna göre sorunun doğru cevabı A seçeneğidir.

Özel gereksinimli yetişkin ve yaşlı bireylere sunulan rehabilitasyon programının başarısını, kırılganlık, motivasyon, depresyon ve bilişsel düzey gibi kişisel faktörler etkilemektedir. Sunulan programın yoğunluğu, ya da süresi programın etkililiğini etkileyen kişisel faktörler arasında değildir.

Evde bakım, toplum temelli bakım türlerinden bir tanesidir. Toplum temelli bakım hizmetleri, kurum altında yaşama nedeniyle yalnızlık, psiko-sosyal gereksinimlerin karşılanamaması, eski aile yaşamına duyulan özlem, depresyon ve yabancılaşma gibi olumsuzlukları özel gereksinimli bireylerin üzerinden kaldırmayı hedefleyerek kendi yaşam alanı içerisinde aile ya da arkadaşları ile birlikte farklı sağlık ve bakım gereksinimlerinin dışarıdan desteklenerek bulunduğu sosyal çevreye dahil olmasını amaçlayan bir bakım modelidir.

Okul çağı çocuklarının fiziksel gelişim özellikleri kızların lehinedir. İnce motor kas gelişimleri tamamlanmamıştır. Motor yeteneklerde gelişme gözlenir.

İlköğretimin başlangıcında çocukların bilek ve parmak kemikleri ile ince motor kas gelişimleri tamamlamamıştır. Üst düzey dengeyi gerektiren beden hareketleri ile uzun süreli küçük puntoda veya güzel yazma gibi etkinliklerde özellikle ilköğretimin ilk yıllarında zorluk çekerler.

Piaget’in bilişsel gelişim modeline göre somut işlemler dönemine karşılık gelen okul çağı dönem çocuğun işlemleri muhakeme edişi mantıklı hale gelir.

Bireyselleştirilmiş eğitim programı (BEP) 3-21 yaş arasındaki yetersizliği olan bireylere sunulacak hizmetlerin planlanması için ayrıntılı olarak yazılmış plandır. BEP her bir çocuk için yazılı olarak eğitim kurumu ve birimi tarafından geliştirilen ve yetersizliği olan çocukların öğretmenlerinin, anne babalarının, çocuğun bakımından sorumlu olan kişilerin (örn., bakıcılar, koruyucu aileler) katılımlarının sağlandığı çocuğun özel gereksinimlerini karşılamak için oluşturulmuş özel eğitim programıdır (Vuran, 2008). Bir başka tanıma baktığımızda BEP, yetersizliği olan bireyin gelişimi ve ona uygulanan programın gerektirdiği disiplin alanlarında (örn., özbakım, akademik beceriler, sosyal beceriler, iletişim) eğitsel gereksinimleri karşılamak üzere uygun eğitim ortamlarından (örn., okul, özel eğitim sınıfı, ev, mesleki eğitim merkezi) ve destek hizmetlerden (örn., kaynak oda, sınıf içi yardım, dil konuşma terapisti, sosyal hizmet uzmanı fizyoterapist) en üst düzeyde yararlanması sağlayacak dökümandır. Bu doküman aile öğretmen ve ilgili uzmanların işbirliği ile planlanır ve bireyin ailesinin onayı ile uygulanır (Vuran, 2009).

Atipik motor gelişim, ortopedik yetersizlikler, kaba ve ince motor becerilerdeki yetersizlikler gibi pek çok nedenden dolayı özbakım becerilerinin edinimi etkilenebilmektedir. Ayrıca, ailenin ya da çevresinin tutumu sonucunda bu becerileri sergileyebilmesi için yeterince fırsat verilmeyen ve uygun modeller sunulmayan çocuklarda bu becerinin edinimini gecikmektedir. Sonuç olarak, yetersizliği olan okul çağı çocuklarında özbakım becerileri çevresel beklentiler bilişsel, fiziksel ve davranışsal yetersizlikler nedeniyle öğrenilememiş olabilir. Bu durum bu çocukların başkalarına bağımlılıklarını artırmakta ve toplumsal ortamlara uyumlarını zorlaştırmaktadır. Dolayısıyla, bu çocuklar özellikle daha bağımsız olmaları gereken okul çağına geldiklerinde bu açılardan ciddi sorunlar yaşanmaktadır.

Beceri analizi ileriye doğru zincirleme ve geriye doğru zincirleme yoluyla analiz edilebilir. İleriye doğru zincirleme yöntemi ile yaparken becerinin basamakları yapılış sırasına göre önce yapılan basamaktan sonra yapılan basamağa doğru sıralanır. Geriye doğru zincirleme yoluyla beceri analizi yapılırken ise, becerinin basamakları yapılış sırasına en son yapılandan en önce yapılan basamağa doğru sıralanır.

Tuvalet yapma becerilerinin kazanılmaması ya da gecikmesi anne babaların endişe etmesine yol açar. Okullar genellikle tuvalet becerisini kazanmamış çocukları almama eğilimindedir ve tuvalet becerisinin kazandırılmasını evde aile tarafından karşılanması gereken bir durum olarak algılanmaktadır. Oysa bu becerinin edinilmesi ve kalıcılığının sağlanması çocuğun kişisel bağımsızlığını sağlayabilmesi için oldukça önemlidir. Tuvalet öğretimi planlanırken mesane kontrolünün sağlanmış olması bir başka deyişle belli bir boşaltım örüntüsünün ve kuru kaldığı zamanların olması ön koşuldur. Tuvalet becerisinin öğretimine başlarken yürüme, görme, basit sözel yönergelerin anlaşılması gibi beceriler edinilmiş olması bir zorunluluk olmayabilir; ancak bu becerilerin varlığının da yapılacak öğretimi kolaylaştıracağı da bilinen bir gerçektir. Çocukta tuvalet öğretimini kolaylaştırıcı belirtilerin olması (örn., mesane kontrolü, kuru kalabilme) ve tuvaleti geldiğinde rahatsızlık hissetmesi öğretim sürecini kolaylaştıran en önemli unsurlardır. Ayrıca, çocuğun tuvalete tek başına gidebilmesi, temel soyunma giyinme için gerekli tutma, açma gibi ince motor becerilere sahip olması, 3-5 dk. oturur pozisyonda kalabilmesi, basit yönergeleri anlayabilmesi bu öğretim sürecinin planlamasını kolaylaştıracaktır (Varol, 2004).Çocuğa tuvalet kontrolünü kazandırmak için ilk yapılacak iş kuruluk süresinin saptanmasıdır. Bunun için bir hafta on gün süreyle gündüz uyanık olduğu saatler içerisinde kayıt tutulur. Çocuk günde 6-7 kez çiş, 1-2 kez kaka yapıyorsa ortalama 1,5-2 saatlik kuruluk süresine sahipse tuvalet öğretimi planlanabilir. Çocuğun aldığı sıvı miktarı, beslenme biçimi boşaltım örüntüsünü etkileyecektir.

Giyinme becerilerinin öğretiminde kullanılan araç gereçlerin giyinmeyi kolaylaştırması bakımından önemi büyüktür. Öğretim için giysileri seçerken mümkün olduğunca çocukların kendilerine ait giysiler seçilmeli ancak, gerekiyorsa bu giysilerde bazı uyarlamalar yapılmalıdır. Öğretim yapılırken önce büyük beden giysilerle ve lastikli pantolon, düğmesiz kazak, bağcıksız ayakkabı gibi ek beceriler gerektirmeyen giysilerle çalışılmalı, daha sonra uygun beden ve ek beceri gerektiren giysilere geçilmelidir. Öğretim sırasında, giysilerdeki fermuarların kolay çekilebilmesi için ucuna halka ve bağ takılması, büyükten başlayarak farklı büyüklükteki düğmelerin, fermuarların, çıt çıtların kullanılması, topuksuz çorapların ve yumuşak kumaşlı giysilerin seçilmesi önerilmektedir.

Küçük kas becerilerinin gelişimindeki yetersizlikler sinir sistemi ile ilgili yetersizlikleri ağız boşluğu ve kas yapısındaki bozukluklar (örn., tavşan dudak, yarık damak) ve diyet yapılmasını gerektiren durumlar yemek yeme becerilerinin kazanılmamasına ya da geç kazanılmasına yol açmaktadır. • Görme ya da işitmedeki yetersizlikler ve uygun olmayan öğrenme çevreleri de (örn., aşırı koruyucu ebeveynler, öğretmen başına düşen öğrenci sayısının fazlalığı) yemek yeme becerilerini olumsuz etkileyebilir. • Ayrıca, yemek yeme ile bazı davranışsal sorunlar da yemek yeme becerilerinin kazanılmasını olumsuz olarak etkileyebilir. Yemek yemeyi reddetme, çok hızlı yemek yeme, yediklerini çıkarma, yemek kokusuna duyarlılık davranış sorununa örnek verilebilir.