ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLER VE BAKIM HİZMETLERİ - Deneme Sınavı - 4

Türkiye’de 1960 ve 1970’lerden günümüze zihinsel yetersizlik alanında faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarının sayısında ciddi bir artış  yaşanmıştır.

Zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin yaygınlık oranlarını belirleme konusundaki güçlüklere rağmen, alanyazında zihinsel yetersizliğin, nasıl tanımlandığına bağlı olarak, nüfusun yaklaşık %1’i ile %3’ü arasında bir oranla görülebileceği belirtilmektedir.

Amerikan Psikiyatri Birliği (2000) tarafından yayımlanan Ruhsal Bozukluklara İlişkin Tanı ve İstatistik El Kitabı (DSM-IV-TR) otistik özellikler gösteren bireylerin tanılanmasında en sık başvurulan kaynaklardan biridir. Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından yayımlanan bu kılavuzda otizm spektrum bozukluğu beş ayrı alt kategoride ele alınmaktadır: Otizm ya da otistik bozukluk, Asperger sendromu, A-tipik otizm, Çocukluk dezentegratif bozukluğu ,Rett sendromudur.

Rett sendromu neredeyse yalnızca kızlarda görülen; genellikle çocukların 5-30 aylık dönemi içinde ortaya çıkan ve giderek ilerleyen bir gelişimsel yetersizlik türüdür.

Otistik özellikler gösteren bireylerin yarıya yakını sözel dili, bir başka deyişle konuşmayı hiç öğrenememektedir. Konuşmayı öğrenebilen bireylerde ise, sözel dilin kullanımına ilişkin becerilerin öğrenilmesinde gecikme sıklıkla rastlanan bir durumdur. Sosyal becerilerde ve iletişim alanında gözlenen önemli sorunlardan biri ortak dikkat kurmada yaşanan yetersizliklerdir. Otistik özellikler gösteren bireylerin görme, işitme, koku, tat ya da dokunma duyularının bazılarına ya da tümüne karşı sıra dışı tepkiler gösterdiği gözlenebilir . Sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışlar otistik özellikler gösteren bireylerde sıklıkla gözlenmektedir.

Otizmli bireylerin büyük bir çoğunluğu (yaklaşık %70-80’i) zihinsel yetersizlik göstermektedir.

Otizm spektrum bozukluğu olan yetişkinlerin çok önemli bir bölümü yetişkinlik yaşamları boyunca da destek hizmetlere gereksinim duyarlar.

Tanılama sürecinde; bireyin özürlü sağlık kurulu raporu ile zihinsel, fiziksel, ruhsal, sosyal gelişim özellikleri ve akademik disiplin alanlarındaki yeterlilikleri, eğitim performansı, ihtiyacı, eğitim hizmetlerinden yararlanma süresi ve bireysel gelişim raporunun dikkate alındığı belirtilmektedir.

Zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin yararlanabileceği eğitim ortamları en az sınırlayıcı olandan en sınırlayıcı olana doğru sıralaması : Genel eğitim sınıfı, kaynak oda, özel eğitim sınıfı, özel eğitim okulu , evde eğitim şeklinde sıralanır.

Zihinsel yetersizliğin tanılanabilmesi için zihinsel işlevlerin bir başka deyişle, zekânın ayrıca, uyumsal davranışların değerlendirilmesi gerekmektedir. Uyumsal davranışlar bireylerin gündelik yaşantıları sırasında işlevde bulunabilmek için öğrendikleri ve kullandıkları bilişsel, sosyal ve pratik becerilerin tümüdür. Uyumsal davranışlar, anne-baba, öğretmen gibi bireylerin yakın çevresinde bulunan kimselerle yapılan görüşmeler ve bu görüşmeler sırasında yanıtlanan soruları içeren kontrol listelerinin kullanımıyla değerlendirilmektedir.

Gelişimsel yetersizlik terimi farklı biçimlerde kullanılabilmektedir: Bağımsız yaşama yeterliği, ekonomik anlamda kendine yetme, öğrenme, hareket edebilme, alıcı dil ve ifade edici dil, öz-bakım ve öz yönetim alanlarından üç ya da daha fazlasında günlük işlevde bulunmayı etkileyen yetersizlikleri ifade etmek amacıyla kullanılmaktadır.

Otizm teriminin ilk defa 1910’lu yıllarda psikiyatri alanında Avrupa’da kullanıldığı düşünülmektedir. ‘Otizm’ ve ‘otistik’ sözcükleri Yunanca benlik, öz, kendi gibi anlamlar taşıyan ‘otos’ sözcüğünden türetilmiştir. Otizme ilişkin ilk makaleler 1940’ların başlarında Amerika Birleşik Devletleri ve Avusturya’da yayımlanmıştır. 1960’lı yıllara kadar otizme ilgisiz, soğuk ve entelektüel özellikler gösteren annelerin neden olduğu görüşü hâkim olmuştur. 1960’lı yıllarda ise bu görüş tamamen çürütülerek otizmin biyolojik nedenlerden kaynaklanabileceğine ilişkin ilk çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. Otizm spektrum bozukluğu alanında ilk kapsamlı eğitim çalışmaları 1960’lı yılların sonunda başlamıştır. 1990’lı yıllar otizm spektrum bozukluğu alanında tanılama ve sınıflama çalışmalarında önemli gelişmelerin sağlandığı yıllardır. Otizm spektrum bozukluğuna ilişkin tıbbi ve eğitsel nitelikli çalışmalar 1990 ve 2000’li yıllarda artarak devam etmiştir (Kırcaali-İftar, 2007). Otizm spektrum bozukluğuna ilişkin güncel durumla ilgili açıklamalara izleyen bölümlerde yer verilmektedir. Türkiye’de ise 1960 ve 1970’lerden günümüze zihinsel yetersizlik alanında faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarının sayısında ciddi bir artış yaşanmıştır.

Sosyal etkileşimle ilgili sorunlar: (a) sosyal etkileşim sırasında kullanılan göz kontağı kurma, jest ve mimikleri uygun biçimde kullanma, beden pozisyonunu ya da kişiler arası fiziksel mesafeyi gerektiği biçimde düzenleme gibi davranışlarda sıra dışılık yada yetersizlik göstermek, (b) yaşa uygun akran ilişkileri gösterememek, arkadaş edinmekte ve akranlarla iletişim kurmakta güçlük çekmek, (c) ilgileri, başarıları ya da eğlenceyi diğerleriyle paylaşma isteği göstermemek, (d) sosyal ve duygusal davranışlarda yetersizlik göstermek.

Asperger sendromuna otizm spektrum bozukluğunun diğerlerine kıyasla daha hafif seyreden bir türü gözüyle bakılmaktadır. Ancak, asperger sendromu gösteren bireylerin sosyal etkileşim alanında yaşadıkları sorunlar ve sınırlı ilgi ve davranışları nedeniyle birçok alanda güçlük çektiklerini belirtmek uygun olacaktır.

Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde (MEB, 2009) zihinsel yetersizlik gösteren bireyler hafif, orta, ağır ve çok ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey olmak üzere dört ayrı kategoride sınıflandırılmaktadır.

Sosyal becerilerde ve iletişim alanında gözlenen en önemli sorunlardan biri ortak dikkat kurmada yaşanan yetersizliklerdir.

Zihinsel yetersizlik; zihinsel işlevlerde ve uyumsal davranışlarda gözlenen önemli düzeyde sınırlılıkların karakterize edildiği; bilişsel, sosyal ve Pratik uyumsal becerilerde kendini gösteren bir yetersizlik türüdür.

Orta düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey; zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve Pratik uyum becerisindeki sınırlılık nedeniyle temel akademik, günlük yaşam ve iş becerilerinin kazanılmasında özel eğitim ile destek hizmetlerine yoğun şekilde ihtiyaç duyan bireyi ifade etmektedir.

Zedelenme,bir vücut parçası ya da organın kaybını ya da işlevinin azalmasını ifade eder. Yetersizlik/özür, bir eylemi ya da davranışı sergilemede yeterli olmamayı, belirli bir şekilde davranmada kapasitenin sınırlılığını tanımlamaktadır. Engel terimi ise, çocuğun yetersizliği nedeniyle toplumun beklentilerine yanıt verememesi sonucunda fiziksel ve sosyal çevresiyle etkileşimde sınırlılık ya da sorun yaşaması durumudur. Risk taşıma ise, halihazırda herhangi bir yetersizliği belirlenemeyen, ancak ileride yetersizlik gösterme olasılığı normalde beklenenden daha fazla olan çocukları ifade etmektedir. Bu terim ayrıca öğrenme, sosyalleşme ve olgunlaşma güçlükleri nedeniyle genel eğitim sınıflarında akademik başarısızlık yaşayan ya da özel eğitim alma riski bulunan çocuklar için de kullanılmaktadır.

Dünya Sağlık Örgütü ve yetersizliğe neden olan etmenler konusunda çalışan pek çok uzman yetersizliğe yol açan nedenleri yapısal nedenler ve edinilmiş nedenler olarak iki başlıkta ele almaktadır. Yapısal nedenler genetik bozukluklar, kalıtsal metabolizma bozuklukları ve kromozon bozuklukları olarak ele alınabilir. Edinilmiş nedenler ise, bebeğin doğum öncesi, doğum sırasındaki ya da sonrasında ya da erken çocukluk döneminde çok değişik nedenlerle beyin gelişimini etkileyen olumsuz durumlara maruz kalması olarak tanımlanabilir.