ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLER VE BAKIM HİZMETLERİ - Deneme Sınavı - 34

MEB Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde (2009) zihinsel yetersizlik gösteren bireyler dört ayrı başlık altında sınıflandırılmaktadır.

Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde hafif düzeydeki yetersizliği nedeniyle özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine sınırlı düzeyde ihtiyaç duyan bireyi,

Orta düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki sınırlılık nedeniyle temel akademik, günlük yaşam ve iş becerilerinin kazanılmasında özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine yoğun şekilde ihtiyaç duyan bireyi,

Ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki eksiklikleri nedeniyle özbakım becerilerinin öğretimi de dâhil olmak üzere yaşam boyu süren, yaşamın her alanında tutarlı ve yoğun özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi,

Çok ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Bireyin zihinsel yetersizliği yanında başka yetersizlikleri bulunması nedeniyle özbakım, günlük yaşam ve temel akademik becerileri kazanamaması nedeniyle yaşam boyu bakım ve gözetime ihtiyacı olan bireyi ifade eder.

Zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin yaklaşık %85’ini hafif derece zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin, yaklaşık %10’unu ortada derecede zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin, yaklaşık %3-%4’ünü ağır derecede zihinsel yetersizliği olan bireylerin ve yaklaşık %1-%2’sini ise çok ileri derecede zihinsel yetersizliği olan bireylerin oluşturduğu düşünülmektedir.

Zihinsel yetersizliği olan bireylerin yararlanabileceği eğitim ortamları en az sınırlayıcı olandan en sınırlayıcı olana doğru genel eğitim sınıfı (normal gelişim gösteren akranların devam ettiği sınıf), kaynak oda, özel eğitim sınıfı, özel eğitim okulu ve evde sürdürülen eğitim biçiminde sıralanabilir.

Gelişimsel yetersizlik terimi farklı biçimlerde kullanılabilmektedir. Kitabınızda gelişimsel yetersizlik terimi bağımsız yaşama yeterliği, ekonomik anlamda kendine yetme, öğrenme, hareket edebilme, alıcı dil ve ifade edici dil, öz-bakım ve öz yönetim alanlarından üç ya da daha fazlasında günlük işlevde bulunmayı etkileyen yetersizlikleri ifade etmek amacıyla kullanılmaktadır. Bu açıklamalarda görülebileceği gibi Mesleki gelişim kavramının gelişimsel yetersizlik terimi ile ilişkisi bulunmaktadır. O halde sorunun doğru yanıtı B seçeneğidir.

Otizme ilişkin ilk makaleler 1940’ların başlarında Amerika Birleşik Devletleri ve Avusturya’da yayımlanmıştır. 1960’lı yıllara kadar otizme ilgisiz, soğuk ve entelektüel özellikler gösteren annelerin neden olduğu görüşü hâkim olmuştur. 1960’lı yıllarda ise bu görüş tamamen çürütülerek otizmin biyolojik nedenlerden kaynaklanabileceğine ilişkin ilk çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. Otizm spektrum bozukluğu alanında ilk kapsamlı eğitim çalışmaları 1960’lı yılların sonunda başlamıştır. Bu bağlamda sorunun doğru cevabının B seçeneği olduğu görülebilir.

İlk defa 1910’larda kullanıldığı düşünülen otizm ifadesi yerini zamanla otizm spektrum bozukluğu terimine bırakmıştır. Otistik spektrum bozukluğu ya da otizm spektrum bozukluğu alanyazında yaygın gelişimsel bozuklukla eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Otizm spektrum bozukluğu sosyal etkileşim sorunları ve sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışlarla ya da çoğunlukla olduğu gibi bu sorunların yanı sıra, dil ve iletişim becerilerinde gözlenen sınırlılıklarla ortaya çıkan ileri derecede ve karmaşık bir gelişimsel yetersizlik türüdür. Bu açıklamalardan da görülebileceği gibi sorunun doğru yanıtı E seçeneğidir.

Asperger sendromu tanısı alan çocuklar otizm kategorisinde yer alan bireylerin gösterdiği sosyal etkileşim sorunları ile birlikte sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışları gösterirler. Ancak, asperger sendromu tanısı almış çocuklar otizm tanısı almış çocuklardan farklı olarak dil gelişiminde gerilik göstermezler. Bu açıklamalardan da anlaşılacağı üzere sorunun doğru yanıtı A seçeneğidir.

Çocukluk dezentegratif bozukluğunun en belirgin özelliği en az iki yaşına kadar devam eden normal gelişim sürecinin ardından bireyin farklı gelişimsel alanlarda gerileme göstermesidir. Başka bir deyişle, en az iki yaşına kadar süren normal gelişimin ardından çocuk önceden edindiği yetileri ve becerileri kaybetmeye başlar; birkaç yıllık süre içinde çocuğun becerileri ileri derecede zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin düzeyine kadar geriler ve çocuk ileri derecede otistik bozukluk gösteren bireylerle benzer özellikler göstermeye başlar. Çocuğun gerileme gösterdiği alanlar ifade edici dil ya da alıcı dil becerileri, sosyal beceriler ve diğer uyumsal davranışlar, bağırsak ya da mesane kontrolü, oyun becerileri ya da motor becerilerle ilişkili olabileceği gibi genellikle bu alanların tümünde gerileme görülür. Bu açıklamalardan da görülebileceği gibi soruda yer verilen ebeveyn ifadesi çocukluk dezentegratif bozukluğa işaret etmektedir. O halde sorunun doğru yanıtı C seçeneğidir.

MEB Özel Eğitim Hizmetleri yönetmeliğine göre zihinsel yetersizlik gösteren bireylerden destek hizmetlere sınırlı düzeyde ihtiyaç duyan bireyler hafif, yoğun şekilde ihtiyaç duyan bireyler ise orta düzeyde zihin yetersizliği olan birey şeklinde tanımlanmaktadır. Maddelerde yer alan ağır ve çok ağır düzeyde zihin yetersizliği olan bireyler yoğun özel eğitim veya yaşam boyu bakım ve gözetime gereksinim duymaktadırlar. Buna göre soruda yer alan tanım orta düzeyde zihin yetersizliği gösteren bireyler ile ilgilidir. Dolayısıyla sorunun doğru yanıtı B seçeneğidir.

Otizm spektrum bozukluğu tanısı almış bireylerin her biri çok farklı özellikler gösterebilir. Ancak, buna rağmen, otizm spektrum bozukluğu alanında sıklıkla gözlenen durumlardan hareketle, otizmden etkilenmiş bireylerin genellikle sergilediği özellikleri bazı başlıklar altında toplamak mümkündür. Otistik özellikler gösteren bireylerin yarıya yakını sözel dili, bir başka deyişle konuşmayı hiç öğrenememektedir. Konuşmayı öğrenebilen bireylerde ise, sözel dilin kullanımına ilişkin becerilerin öğrenilmesinde gecikme sıklıkla rastlanan bir durumdur. Ayrıca, otistik özellikler gösteren ve sözel dil becerilerini öğrenebilmiş birçok bireyin konuşmayı etkili bir iletişim aracı olarak kullanmakta güçlük çektiği söylenebilir. Otizm spektrum bozukluğundan etkilenmiş bireylerin her hangi bir iletişimsel amaç taşımaksızın bağlam dışı konuşma, çevredekilerin söylediklerini tekrarlama, radyo, televizyon gibi cihazlardan duyulan ifadeleri tekrarlayarak aktarma gibi davranışlar sergilediği gözlenebilir. Sınırlı sayıda sözcük ve ifade kullanma, tek düze, mekanik ya da sıra dışı bir ses tonu ve vurgulamayla konuşma sözel dilin kullanımına ilişkin gözlenebilecek farklılıklar arasında yer alabilmektedir. Bu açıklamalar doğrultusunda soruda yer alan maddelerin otistik özellik gösteren çocukların Dil ve İletişim Becerilerinde yaşadıkları güçlüklerden bahsedildiği görülebilir. Yani sorunun doğru yanıtı A seçeneğidir.

Zihinsel işlevler öğrenme, mantık yürütme ve problem çözme, bilgiye dikkati yöneltme, bilgiyi genelleyebilme, hızlı düşünebilme gibi genel zihinsel yeterliklere ilişkin kapasiteyi ifade etmektedir. Zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin zihinsel işlevler konusunda yaşadıkları sorunların bir kısmına ilişkin açıklamalara aşağıda yer verilmektedir:Dikkat: Herhangi bir becerinin öğrenilmesinin ilk ve en önemli koşullarından biri bireyin beceriye ya da öğrenme durumuyla ilişkili diğer önemli unsurlara dikkatini yöneltmesidir. Zihinsel yetersizlik gösteren bireylerde dikkati yeterli süre boyunca ve yeterli yoğunluk düzeyiyle kullanmaya ilişkin sorunlara sıklıkla rastlanmaktadır. Bellek: Zihinsel yetersizlik gösteren bireyler bilgiyi hatırlamakta güçlük çekebilmektedir. Kolayca tahmin edilebileceği gibi, zihinsel yetersizlikten etkilenme düzeyi arttıkça bellekle ilgili sorunların düzeyi de artmaktadır. Zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin hatırlamaya ilişkin en önemli sorunlarından biri bilgiyi kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe aktarma konusunda güçlük çekmeleridir. Genelleme ve Kalıcılık: Zihinsel yetersizlik gösteren bireyler öğrendiklerini farklı koşullar altında (örneğin, farklı ortamlarda, farklı kişilerin varlığında, farklı araç-gereçleri kullanarak, farklı zamanlarda) kullanmak; bir başka deyişle, genellemek konusunda güçlük yaşayabilmektedir. Bu açıklamalardan da görülebileceği gibi zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin “sınırlı yinelenen davranışlar” ve “duygusal uyaranlara aşırı duyarlılık” boyutlarında bir özelikleri yoktur. O halde sorunun doğru yanıtı D seçeneğidir.

Otizm spektrum bozukluğu erken tanılamaya en çok gereksinim duyulan gelişimsel yetersizlik kategorilerinden biridir. Bu alanda erken tanılama otizm spektrum bozukluğunun neden olduğu sorunları azaltarak ya da ortadan kaldırarak bireylerin yaşamlarında çok önemli değişiklikler yaratabilecek erken müdahale hizmetlerini mümkün kılabilmektedir. Erken müdahale hizmetleri daha erken dönemde tanılanarak bu hizmetlerden yararlanmaya başlayan çocuklarda daha geç dönemde tanılanarak hizmet almaya başlayan çocuklara kıyasla çok daha etkili olmaktadır. Bazı çocuklarda otizm spektrum bozukluğunun fark edilmesi on sekizinci aya kadar inebilmektedir. Bu açıklamalardan da anlaşılacağı üzere sorunun doğru yanıtı D seçeneğidir.

Çocukluk dezentegratif bozukluğunun en belirgin özelliği en az iki yaşına kadar devam eden normal gelişim sürecinin ardından bireyin farklı gelişimsel alanlarda gerileme göstermesidir. Rett sendromu ise, genellikle çocukların 5-30 aylık dönemi içinde ortaya çıkan ve giderek ilerleyen bir gelişimsel yetersizlik türüdür. Bu bağlamda soruda yer alan tanımda 5-30 aylık dönem içinde ifadesi yerine çocukların en az 2 yaşına geldiklerine ifadesinin kullanılması tanımın Çocukluk Dezentegratif Bozukluk ile ilgili olmasını sağlamış olacaktır. O halde sorunun doğru yanıtı B seçeneğidir.

Tanımda da belirtildiği gibi görme yetersizliği olan bireyler görme kalıntısı olan ve bundan yararlanan bireyler ve görme kalıntısı hiç olmayan, yani hiç görmeyen (kör) bireyler olarak iki gruba ayrılmaktadır. Eğitsel açıdan bakıldığında ise kör birey, ileri derecede görme keskinliği kaybı olan, öğrenmesini dokunarak, işiterek ve konuşan kitapları dinleyerek sürdürmeye gereksinimi olan bireyler olarak tanımlanmaktadır. Az gören birey ise görme duyusunu öğrenme amacıyla kullanabilen bireyler olarak tanımlanmaktadır.

Görme yetersizliğinin nedenleri yapısal yetersizlik (doğum öncesinde meydana gelebileceği gibi doğumdan sonraki yaşlarda da oluşabilir), katarakt, kırılma hataları (miyop, hipermetrop, astigmat) ve kortikal görme yetersizliğidir (beyindeki görme merkezinin çalışmamasından dolayı beyne iletilen uyaranların istenilen şekilde algılanmamasıyla oluşur).

Görme yetersizliği olan bireylerin eğitimlerinde kullanılan Braille alfabesi bu bireylerin eğitim-öğretim yaşantılarını oldukça kolaylaştıran bir sistemdir. Braille alfabesi, kendisi de görme yetersizliğine sahip Louis Braille tarafından 1825’te altı noktadan oluşturulmuş bir yazı sistemidir. Bu yazı sistemiyle görme yetersizliği olan bireylerin önündeki büyük bir engel kalkmış ve hem günlük yaşamda hem de eğitim yaşantısında okur-yazar olarak daha nitelikli bir yaşam sürdürmelerine yol açmıştır. 1825’te geliştirilen bu sistem, ancak 1918’de çeşitli ülkeler arasında yapılan bir anlaşmayla alfabe sistemi olarak kabul edilmiştir.

Koklear implant, tam işitme kaybı olan bireylerde kısmi duymayı sağlayan elektronik bir araçtır. Cerrahi olarak kulak arkası kemiğe yerleştirilir. Koklear İmplant duyma sinirini elektronik olarak uyararak iç kulağın fonksiyonunu yerine getiren bir cihazdır. Yani, sesleri daha yüksek ve temiz hale getiren bir işitme cihazı değildir. Bu sistem 2 yaş ve sonrası çocuklara ve özellikle de işitme cihazlarından yararlanamayanlara uygulanır. Koklear İmplant olan çocuğun ailesinin aile eğitiminden geçirilmesi çocuktaki gelişme açısından başarıyı artıran bir durumdur.

Serebral palsi, okul çağı çocuklarında en sık karşılaşılan fiziksel yetersizliklerdendir. Serebral palsi istemli hareketlerde ve vücut duruşunda yaşanan bozukluklar olarak tanımlanabilir. Beyindeki lezyon ya da beynin büyümesindeki anormallikten kaynaklanan bulaşıcı ya da ilerleyici olmayan bir bozukluktur. Motor bozuklukların yanı sıra zihinsel gerilik, işitme, görme, konuşma, algılama ve davranış bozuklukları ile birlikte görülebilir. En sık görülen türü spastik tiptir. Bireyde oluşan kas sertliği hareketlerin yavaşlamasına, sertleşmesine ve hareketlerin kontrol edilmesinde güçlükler oluşmasına neden olur. Birey hareketlerini kontrol etmeye çalıştıkça hareketler daha da sertleşir ve istem dışı hal alır. Ayakta durabiliyorlarsa makası andıran bir duruş sergilerler (genellikle parmak ucunda dizler birleşik dururlar).

Dil ve konuşma güçlüğünün nedenleri organik bozukluklar ve işlevsel bozukluklar olmak üzere iki grupta toplanabilir. Organik bozukluklar bireyin sinir-kas mekanizmasındaki tanımlanabilir bir soruna bağlı olan bozukluklardır. İşlevsel bozukluklar ise ne organik ne de sinir sistemine bağlı olarak tanımlanan bozukluklardır. Organik bozukluklara örnek olarak serebral palsili ya da dudak damak yarıklığı olan bireylerdeki dil ve konuşma güçlükleri verilebilir. İşlevsel bozukluklara örnek olarak kekemelik ve ses kaybı verilebilir.

İfade edici dil becerilerinde sorun yaşanması durumunda öğrencilerde gözlenen davranışlar şunlar olabilir: Dilbilgisi kurallarını yanlış kullanma, bir konudan başka bir konuya atlama, sözcük dağarcıklarında sınırlılık, konuşurken doğru sözcüğü bulmada zorlanma, soru sormaktan çekinme, hangi soruyu soracağını, soruyu nasıl soracağını bilememe, konuşurken aynı bilgiyi defalarca tekrarlama, konuşurken karşılarındakilere yeterli bilgiyi aktaramama.