ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLER İÇİN AFET VE ACİL DURUM YÖNETİMİ

Dünyanın pek çok yerinde ve ülkemizde acil durum uyarı ve bilgilendirme sistemlerinin özel gereksinimli bireylerin özelliklerine göre yapılmadığı dikkat çekmektedir. Acil durum bildirim sistemleri kullanılırken işaret diliyle anlatım, altyazı ve sesli betimlemelere yeterince yer verilmediği görülmektedir. Dolayısıyla özel gereksinimli bireyler acil durum iletişim sistemlerinden etkili bir şekilde yararlanamamaktadırlar. Ancak acil durum uyarı ve bilgilendirme sistemlerinden diğer bireyler kadar özel gereksinimli bireylerin de yararlanabilmesi için planlamanın ayrıntılı yapılması büyük önem taşımaktadır. Örneğin acil durum bildirim sistemleri kullanılırken işaret diliyle anlatım, altyazı, açık ve anlaşılır bir dil kullanma ve sesli betimlemelere yer vermeye özen gösterilmelidir. Böylece özel gereksinimli bireylerin de acil durum bildirim sistemlerinden etkili bir şekilde yararlanmaları sağlanabilir.

Alternatif ve destekleyici iletişim (ADİ) sistemleri, sözlü iletişim becerilerinde geriliği olan bireylerin hâlihazırdaki iletişim becerilerinin (örneğin sözlü ya da yazılı iletişim) yerine geçmeyi ya da bu becerileri desteklemeyi amaçlayan sistemlerdir. ADİ sistemlerinde nesneleri, eylemleri ve duyguları temsil etmek için çeşitli semboller kullanılır. Yüz ifadeleri, hareketler, çizimler, fotoğraflar, alfabedeki harfleri temsil eden semboller bunlardan yalnızca bir kaçıdır.

ADİ sistemlerinin bireylere yaşam boyu yarar sağlayabileceği ve pek çok yetişkin ya da çocuğun kalıcı ya da geçici süreyle ADİ sistemlerine ihtiyaç duyabileceği söylenebilir. Yaş, cinsiyet, ırk, sosyo-ekonomik düzey gibi değişkenler açısından ADİ sistemlerine duyulan gereksinim farklılaşmamaktadır. ADİ sistemlerine gereksinim duyanlar iki gruba ayrılmaktadır: a) Doğuştan yetersizliği olanlar (otizm, serebral palsi, Down sendromu, Fragile x sendromu, Angleman sendromu, diğer doğuştan gelen yetersizlikler), b) konuşma becerisini sonradan yitirenler (afazi, parkinson hastalığı, beyin hasarına bağlı olarak ortaya çıkan dil ve konuşma bozuklukları).

Günlük yaşantınızda ya da acil durumlarda engelli bireylerle konuşurken dikkat etmeniz gereken bazı hususlar bulunmaktadır. a. Öncelikle işitme engelli bireyin sizin onunla konuştuğunuzu fark etmesini sağlayın (örn., arkası size dönükken konuşmayın, omzuna dokunarak size bakmasını sağlayın). b. İşitme engelli bireylerin işitme kaybı hafif, orta ya da çok ağır olabilir. Dolayısıyla işaret diliyle, yazarak ya da konuşarak iletişim kurabilirler. Bu nedenle hangi yolla iletişim kurduğunu öğrenin. c. Açık, anlaşılır ve yavaş konuşun. d. Konuşurken elinizle ağzınızı kapatmayın. Böylece dudaklarınızı okuyabilirler. e. İşitme cihazı kullanan biriyle konuşurken bağırmanıza gerek yoktur. Normal ses tonunuzla konuşabilirsiniz. f. İletişim kurarken yüz yüze ve yakın mesafede olmaya özen gösterin.

Konuşma üreten cihazlar; bir kelime ya da cümleciği temsil eden pek çok sembol (örn., fotoğraf, renkli ya da siyah-beyaz çizimler) içeren ve dijitalleştirilmiş (önceden kaydedilmiş başka birinin konuşması) ya da yapay (bilgisayar tarafından üretilen konuşma) sesli mesajlar sunabilen elektronik cihazlardır. Bu mesajlar talep etme, yorum yapma, selamlama ya da sorulara yanıt verme gibi pek çok iletişimsel işleve hizmet etmektedir. Cihazdaki herhangi bir sembole dokunmak, bağlama uygun sesli mesajı sunmaktadır. Örneğin, su sembolüne dokununca cihaz “çorba” ya da “Çorba istiyorum.” gibi bir kelime ya da cümle üretmektedir.

Konuşamayan bireylerin iletişim kurabilmeleri için hazırlanan elektronik ve bilgisayar tabanlı olmayan görsellerdir. İletişim panoları, bir kişinin yeteneklerine ve günlük gereksinimlerine uyan resimler, semboller ve/veya alfabenin yer aldığı ADİ sistemlerinden biridir. Özel gereksinimli bireyler, bu panolarla iletişim kurmak için farklı yollar kullanabilir: a) Kendileri parmaklarıyla görselleri gösterebilir. b) Fiziksel bir engeli varsa gözüyle görselleri işaret edebilir. c) İletişim partnerinin desteğini alabilir.

PECS 6 evreden oluşmaktadır ve her bir evrede farklı bir iletişim amacı kazandırmak amaçlanmaktadır. Evre 1: İletişim girişiminde bulunmak öğretilmektedir. Birey, masada duran resimli kartı karşısında oturan iletişim ortağına vererek istediği nesneye ulaşmaktadır. Evre 2: İletişim girişimini farklı ortamlarda, farklı kişilerle ve istediği farklı nesnelerle gerçekleştirmesi öğretilmektedir. Birey iletişim klasöründeki resimli kartı uzağında oturan iletişim ortağına vererek istediği nesneye ulaşmaktadır. Evre 3: Birden fazla resimli kart arasından seçim yapması öğretilmektedir. Birey iletişim klasöründeki resimli kartlar arasından bir kart seçip iletişim ortağına vererek istediği nesneye ulaşmaktadır. Evre 4: Resimli kartlarla cümle kurmak öğretilmektedir. Birey iki ya da daha fazla resimli kartı cümle şeridi üzerine takıp cümle şeridini iletişim ortağına vererek istediği nesneye ulaşmaktadır. Evre 5: “Ne istiyorsun?” sorusunu yanıtlamak öğretilmektedir. Birey bu soruya karşılık vermek için iletişim klasörünü kullanarak cümle kurmaktadır. Evre 6: Görüş bildirmek öğretilmektedir. Birey nesne ve olaylarla ilgili görüş bildirmek için iletişim klasörünü kullanarak cümle kurmaktadır.

Afet ve acil durum sırası veya sonrasında yanında PECS klasörü taşıyan bir bireyle iletişim kurmak için AFAD görevlileri, bireyin klasöründe acil durumlarda kullanılabilecek görseller olup olmadığını incelemek için klasöre hızlıca göz atabilirler. Uygun görseller bulunması durumunda, klasörü bireye geri vererek sorular sorabilirler. Örneğin, “Burada mı oturuyorsun?”, “Ailen var mı?”, “Evde başka biri var mı?”, “Bize söyleyebileceğin bir telefon numarası var mı?”, “Vücudunda ağrıyan/acıyan bir yer var mı?”, “Beni anlayabiliyor musun?” gibi duruma uygun sorular sorulabilir. Klasörü kullanan kişinin resimli kartlar aracılığıyla bu sorulara cevap vermesi beklenebilir.

Afet ve acil durumlarda özel gereksinimli bireylerin gereksinimlerini belirleyebilmenin bir diğer yolu ise özel gereksinimli birey için hazırlanan acil durum kartı olabilir. Özel gereksinimli bireylerin kişisel bilgilerini içeren bu kartlar acil durum sırasında ya da sonrasında acil durum personeli için yardımcı olabilir. Acil durum kartlarında; özel gereksinimli bireyin adı, acil durumlarda iletişim kurulabilecek kişinin adı ve iletişim bilgileri, kişinin bakımı ile ilgili bilinmesi gereken önemli konular ve tıbbi acil durum bilgileri gibi detaylara yer verilmektedir. Ayrıca kişinin iletişim amaçlı kullandığı bir ADİ sistemi varsa acil durum kartında bu bilgiye de yer verilmelidir.

Ek araç kullanmayı gerektirmeyen iletişim sistemleri; bireyin mesaj iletmek için kendi vücudunu kullanmasına dayalıdır. İşaret dili, vücut dili, jestler ve parmak alfabesi ek araç kullanmayı gerektirmeyen sistemlerden birkaçıdır.

İşaret dili, gelişimsel yetersizliği olan bireylerin ve işitme yetersizliği olan bireylerin yaygın olarak kullandığı ADİ türlerinden biridir. Bireylerin el hareketleri ve yüz mimiklerini kullanarak kendilerini ifade ettikleri bir dildir. İşaret dilleri, konuşulan bir dilden türememiştir. Konuşulan dilden farklı dilbilgisi kuralları vardır ve kelimelerin cümle içindeki sırası da farklıdır.

İşitme cihazı kullanan biriyle konuşurken bağırmanıza gerek yoktur. Normal ses tonunuzla konuşabilirsiniz.

Resim değiş-tokuşuna dayalı iletişim sistemi (Picture Exchange Communication System-PECS) normal iletişim ve dil gelişimi aşamalarını temel alarak hazırlanmış olan, alternatif bir iletişim sistemidir.

Kullanıcı birden fazla kart kullanarak cümle kurabilir bu sistemin sağladığı avantajdır.

Acil durum iletişim sistemleri: Hem bireyler hem de gruptaki kişiler arasındaki acil durum mesajlarının tek yönlü ve iki yönlü iletişimini desteklemek
amacıyla organize edilen bir sistemdir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Serebral palsi doğru cevaptır.

ADİ sistemleri
arasında en maliyetli olanı teknoloji kullanımı nedeniyle konuşma üreten cihazlardır.

Özel gereksinimli bireylerin kullanımı için hazırlanan ve deneysel olarak
etkisi sınanan ilk uygulama, Dokun Konuş mobil uygulamasıdır. Dokun Konuş kişiye özgü düzenlemeler yapabilme özelliği ile özel gereksinimli ve hastalık ya da travma sonrası konuşma becerisini daha sonra yitiren bireylerin iletişim ihtiyacını karşılamak üzere geliştirilen bir mobil uygulamadır.

İşitme duyusunun normal olması gereklilik değildir.

Doğru cevap D seçeneğidir.