ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLER İÇİN AFET VE ACİL DURUM YÖNETİMİ

Çoklu yetersizlik farklı yetersizliklerin bir arada bulunması ve bunun, yalnızca yetersizliklerden birine yönelik hazırlanmış uygulamalarla yönetilemeyecek ağır sorunları oluşturması olarak tanımlanabilir. Bu kapsamda, zihinsel yetersizlik ve görme yetersizliği ya da zihinsel yetersizlik ve fiziksel yetersizlik çoklu yetersizliklere örnek olarak verilmektedir. Yanıt A şıkkıdır.

Bireyin zihinsel işlevlerini belirlemek için genellikle zeka testleri yapılır.

Zihinsel yetersizliği olan bireyler birbirlerinden oldukça farklı olup heterojen bir topluluğu oluşturmaktadır. Yetersizlikten etkilenme düzeyine göre bireylerin gösterdikleri özellikler farklılık göstermektedir.

Uyumsal davranışlar öz bakım becerileri ve sosyal beceriler gibi günlük yaşam becerilerini içermektedir.

Otizm spektrum bozukluğu (OSB) toplumda görülme sıklığı yıllar içinde giderek artan gelişimsel bir bozukluktur. Günümüz verileri OSB’nin görülme sıklığını 68’de 1 olarak göstermektedir.

Acil durum ve afet hâllerine ilişkin önlem ve müdahalelerde sözü edilen kişisel destek ağının kurulması, acil sağlık bilgi kartının hazırlanması ve korunması, acil durum çantasının hazırlanması ve korunması, acil durum kaçış planının hazırlanması gibi önlemler
OSB olan bireyler açısından çok önemlidir.

Merkezî sinir sisteminin çeşitli nedenlerle hasar görmesi sonucunda ortaya çıkan yetersizlikler serebral palsi, spina bifida, çocuk felci,
multiple sklerozis (MS), omurilik yaralanmaları ve travmatik beyin yaralanmalarıdır.

Kas-iskelet sistemiyle ilgili yetersizlikler ise kas hastalıkları, gelişimsel kalça çıkığı, doğuştan uzuv eksikliği, ampütasyonlar
ve juvenil romatoid artrit olarak sayılabilir.

Görme keskinliği 20/70-20/200 arasında olan bireylere ise az gören denilmektedir.

Görme keskinliği bireyin tek gözü kapalıyken açık olan gözüyle
okuyabildiği en küçük karaktere karşılık gelen değerdir.

İşitme yetersizliği, işitme kaybının tiplerine ve derecelerine göre farklı şekillerde sınıflandırılmaktadır. İşitme kaybının tiplerine göre sınıflandırmada iletimsel işitme kaybı, sesin iç kulağa iletilmesinin engellenmesiyle oluşmaktadır.

Amerikan Zihinsel ve Gelişimsel Yetersizlikler Birliği (AAIDD) zihinsel yetersizliği, zihinsel işlevlerde ve çoğu günlük sosyal ve pratik becerileri kapsayan uyumsal davranışlarda önemli sınırlılıklarla karakterize bir bozukluk olarak tanımlamaktadır. Tanımda geçen zihinsel işlevler, bir diğer deyişle zekâ bireyin öğrenme, muhakeme, problem çözme gibi genel zihin kapasitesini ifade etmektedir. Bireyin zihinsel işlevleri genellikle bir zekâ testi ile ölçülür. Zekâ testinden alınacak en fazla 70-75 puan, zihinsel işlevler için sınırlılığı göstermektedir. Uyumsal davranışlar bireyler tarafından günlük yaşamda öğrenilen ve sergilenen kavramsal, sosyal ya da pratik becerilerin bir toplamıdır. Kavramsal beceriler, dil ve okuryazarlık, para, zaman ve sayı kavramlarını; sosyal beceriler kişiler arası beceriler, özgüven, sosyal ilişkilerde problem çözme ve kuralları izleme gibi becerileri; pratik beceriler ise günlük yaşam etkinlikleri (kişisel bakım), mesleki beceriler, sağlığı koruma, seyahat becerileri, güvenlik, para ve telefon kullanımı gibi becerileri içermektedir. Zihinsel yetersizlik 18 yaşından önce ortaya çıkmaktadır. Zihinsel yetersizliği çağrıştıran ancak 18 yaşından sonra ortaya çıkan özellikler zihinsel yetersizlik harici çeşitli nedenlerle ortaya çıkmış olacağı için bu, zihinsel yetersizliğin tanılanmasında önemli bir ölçüttür.

Acil durum ve afet hâlleri öncesinde gerçekleştirilmesi gereken önemli hazırlıklardan biri, kişisel destek ağının kurulmasıdır. Kişisel destek ağı, bireyin ailesi, arkadaşları, çalışma arkadaşları ya da komşuları gibi yakınlarından bazılarını içerecek şekilde kurulur. Bu kişilerin zihinsel yetersizliği olan bireyin gereksinimleri konusunda destek olabilmesi için zihinsel yetersizliği olan bireyin önemli eşyalarının nerede olduğunu, acil sağlık bilgilerinin neler olduğunu ve ihtiyaç durumunda kime ulaşması gerektiğini iyi bilmesi gerekir. Zihinsel yetersizliği olan birey, yakınlarıyla bir arada yaşıyorsa herhangi bir acil durum ya da afet hâli söz konusu olduğunda onların da yardıma ihtiyacı olabileceğinden ev dışından bireylerin kişisel destek ağı içinde yer alması önemlidir. Ayrıca, zihinsel yetersizliği olan bireylerin bellekle ilgili yaşadığı sorunlar düşünüldüğünde bireyin destek ağındaki kişilerin kişisel ve iletişim bilgilerini sık sık gözden geçirerek tekrarlaması, gerekli olursa bu bilgilerin acil durumlarda kişinin beraberinde taşınması için hazırlık yapılmalıdır. Acil durum ve afet hâllerine yönelik yapılması gereken hazırlıklardan bir diğeri ise acil sağlık bilgi kartının hazırlanması ve taşınmasıdır. Bu bilgi kartında varsa kullanılan ilaçlar, var olan yetersizliği türü, varsa iletişim sorunları, ulaşılması gereken önemli isimler ve bilgileri yer almalıdır. Bu kartın hazırlanması ve kişinin beraberinde taşınması, acil durum ve afet hâllerinde bireyin yaşadığı şok sonrası bazı bilgileri net aktaramaması gibi bir olasılığa karşı çok önemlidir. Acil sağlık bilgi kartının zihinsel yetersizliği olan bireyin acil ihtiyaç çantasında ya da cüzdanında taşıması oldukça önemlidir. Ayrıca, bu kartı önemli kişilere göstermesi konusunda zihinsel yetersizliği olan bireyi tekrarlı olarak hazırlamak yerinde bir önlem olacaktır. Zihinsel yetersizliği olan bireylerin acil ihtiyaç çantasında ya da cüzdanında taşıması gereken önemli belgelerden biri de engelli kimlik kartıdır. Bu belgeler, acil durum ve afet hâllerinde özel gereksinimli olan bireye gerekli yardımın sunulması ve ilgili kişilere ulaşılmasında kritik rol oynar. Zihinsel yetersizliği olan bireylerin bazıları, dil ve iletişim becerileri konusunda güçlük yaşarlar. Bunun bir sonucu olarak ek iletişim cihazları ya da elektronik iletişim cihazları kullanmaları gerekebilir. Dolayısıyla bu cihazların bireyin kolay ulaşabileceği ve güvenli yerlerde saklanması gerekir. Acil durum ve afet hâllerine hazırlık için tüm bireylere önerilenlerden biri de evde, işte, okulda ya da düzenli olarak bulunulan diğer ortamlarda bir kaçış planının hazırlanmasıdır. Zihinsel yetersizliği olan birey söz konusu olduğunda bu kaçış planının bireyin yakınlarından biriyle birlikte hazırlanması, gereksiz bilgilerden kaçınılması, işaretlemelerin ve görsellerin açık, net ve anlaşılır olması fayda sağlayacaktır. Ayrıca zihinsel yetersizliği olan bireyin bir yakını ile birlikte bu planı sık sık tekrar etmesi ve acil durumlarda izlenecek yollara mümkün olduğu kadar aşina olması sağlanmalıdır. Acil durum ve afet hâllerine yönelik hazırlık çalışmalarından biri de tatbikatlardır. Zihinsel yetersizliği olan bireylerle de benzer ve hatta başlangıçta daha sık aralıklarla, daha önceden hazırlanmış kaçış planına uygun tatbikatlar gerçekleştirilmelidir. Bu tatbikatlar zihinsel yetersizliği olan bireyin yalnız olduğu durumlar ve destek alabileceği bir yakınının bulunduğu durumlar için farklı senaryolar çerçevesinde düzenlenmelidir.

OSB, Amerikan Psikiyatri Birliğinin yayımlamış olduğu ve ruhsal bozuklukların tanılanmasına tüm dünyada rehberlik eden tanı ölçütlerini içeren DSM 5’te (APA, 2013) bireyin OSB’den etkilenme düzeyine göre sınıflandırılmıştır. Buna göre, Düzey 3 ağır düzey destek gereksinimine karşılık gelmektedir. Bu düzeyde, bireyler çevreleriyle sözel ve sözel olmayan iletişimde ağır yetersizlikler sergileyebilir, alışık oldukları düzenin değişmesine uyum sağlayamayabilir ve bu düzeni katı biçimde sürdürmek isteyebilirler. Düzey 2 orta düzey destek gereksinimini ifade etmektedir. Bu düzeyde ise bireyler dışarıdan destek sunulmasına karşın sözel ve sözel olmayan iletişim ve sosyal becerilerde önemli yetersizlikler sergileyebilir, alışık olduğu düzende meydana gelen değişimlere güçlükle uyum sağlayabilir ve çeşitli sınırlı/yineleyici davranışlar sergileyebilirler. Düzey 1 hafif düzey destek gereksinimini ifade etmektedir. Bu düzeyde; bireyler sosyal etkileşim kurma konusunda istekli olmayabilir, dışarıdan sunulan destek yardımıyla sosyal etkileşim kurabilir ve bir etkinlikten diğerine geçişte güçlükler yaşayabilirler.

OSB olan bireyler hem kendilerini ifade etme hem de başkalarının söylediklerini anlama konusunda iletişimsel güçlükler yaşamaktadır. Ancak bu bireylerin görsel uyaranları anlamadaki güçlü yanları düşünülerek görsel destekler yoluyla işlevsel iletişim becerilerinin öğretilebileceği görülmüştür. OSB olan çocukların görseller yardımıyla daha kolay öğrendikleri göz önünde bulundurulduğunda, acil durum ve afet hâlleri için düzenlenecek olan uygulamalarda da görsel kullanımının önemi anlaşılabilir. Acil durumlarda bireyi yönlendirebilecek görsellerin kullanımı, bu görsellerin anlamlarının OSB olan bireye tekrarlayan biçimlerde anlatılması, görsellerin varsa farklı kullanımlarının da öğretilmesi önemlidir. Kullanılabilecek görsel destekler resimler, çizimler, fotoğraflar, video kayıtları ya da kural hatırlatıcı kartlar/panolar olarak örneklendirilebilir. OSB olan bireylere öğretim yapılırken becerilerin basamaklara ayrılması ve bu basamakların tek tek öğretilmesi sıkça uygulanmaktadır. Acil durumlar için yapılan planlamalarda bireyin izlemesi gereken basamakların tek tek tanımlanması, bireye açıklanması, yaparak öğrenmesinin sağlanması ve her bir basamakta ustalaşmanın sağlanması önemlidir. Acil durum planlarının her bir basamağın resimli olarak anlatılması, yazı kullanılıyorsa net ve kısa yönergelerin yazılması önerilebilir. Bu planın OSB olan bireyin kolayca ve sıklıkla görebileceği bir yere asılması yararlı olacaktır.

Fiziksel yetersizlikler, yetersizliğin meydana geldiği yere göre iki başlık altında ele alınmaktadır. Buna göre ilk sınıf sinir sistemi ile ilgili yetersizlikler olup ikinci sınıf ise kas-iskelet sistemiyle ilgili yetersizliklerdir. Merkezî sinir sisteminin çeşitli nedenlerle hasar görmesi sonucunda ortaya çıkan yetersizlikler serebral palsi, spina bifida, çocuk felci, multiple sklerozis (MS), omurilik yaralanmaları ve travmatik beyin yaralanmalarıdır. Kas-iskelet sistemiyle ilgili yetersizlikler ise kas hastalıkları, gelişimsel kalça çıkığı, doğuştan uzuv eksikliği, ampütasyonlar ve juvenil romatoid artrit olarak sayılabilir.

Fiziksel yetersizliği olan bireylerin olası bir acil durum veya afet hâlinde karşılaşabileceği güçlüklerin bir kısmı acil durum kaçış yolları ve acil çıkış kapılarıyla ilgilidir. Böyle bir durumda fiziksel yetersizliği olan bireyin güvenli ve hızlı biçimde ortamdan uzaklaşması için kaçış yolunun zemininin düz olması, seviye farkı bulunması hâlinde düşük eğimli rampaların yer alması ve kapılarda eşiklerin olmaması oldukça önemlidir. Acil çıkış kapısına giden yolda geçişi engelleyebilecek eşyaların bulundurulmaması da alınması gereken önlemlerdendir.

Görme keskinliği bireyin tek gözü kapalıyken açık olan gözüyle okuyabildiği en küçük karaktere karşılık gelen değerdir.

Görme yetersizliğinin nedenleri yapısal yetersizlik, kırılma hataları ve kortikal görme yetersizliği olarak üç grupta değerlendirilebilir. Görmedeki yapısal yetersizlik (gözün yapısının hasar görmesi) doğum öncesinde ya da hemen sonrasında oluşabilir. Ayrıca gelişimin herhangi bir aşamasında herhangi bir zedelenme ya da hastalık sonrasında da oluşabilir. İkinci bir neden, göz küresinin yanlış boyutlarda oluşması ile kırılma kusurlarına yol açan küresel bozulmalardır. Bu kırılma kusurları, miyopluk (gözün belli bir mesafenin ötesindeki nesneleri odaklayamaması), hipermetropluk (yakındaki nesneleri bulanık görme) ve astigmatizmdir (korneanın ovalliğinin bozulması sonucu bulanık, kırık ve çarpık görme). Bu durumlara gözlükle müdahale edilebilmektedir. Kortikal görme yetersizliği; beyindeki görme merkezinin işlevini yerine getirmemesinden dolayı beyne giden uyaranların, olması gerektiği gibi algılanamaması sonucunda oluşmaktadır. Böyle durumlarda gözün yapısında bir bozulma yoktur. Ancak beyindeki görme merkezinde oluşan hasar sonucunda görme gerçekleşemez.

İşitme yetersizliği, işitme kaybının tiplerine ve derecelerine göre farklı şekillerde sınıflandırılmaktadır. İşitme kaybının tiplerine göre sınıflandırmada iletimsel işitme kaybı, sesin iç kulağa iletilmesinin engellenmesiyle oluşmaktadır. Duyusal-sinirsel işitme kaybı iç kulak, salyangoz ya da beyne giden sinirlerde meydana gelen sorunlar nedeniyle oluşmaktadır. Hem iletimsel hem de duyusal-sinirsel işitme kaybının bir arada olmasına karışık tip işitme kaybı denmektedir. Merkezî işitsel işlev bozukluğu, beyindeki işitme merkezinin hasar görmesi sonucu oluşmaktadır. Bu tür işitme kaybında sesler beyne iletilmekte ama sesleri algılama mümkün olmamaktadır.