ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLER İÇİN AFET VE ACİL DURUM YÖNETİMİ

Bireyin bozukluk/zedelenme sonucunda yapması gereken bir etkinliği yerine getirmede yeterli olmaması, kapasitenin sınırlanması ya da bir organın işlevini yitirmesi olarak tanımlanabilir. Örneğin; göz sinirlerinde oluşan tahribat sonucu bireyin görememesi ya da bacaklarını kaybeden bir bireyin yürüyememesi bozukluk/zedelenmenin yetersizlik/güçlük durumuna dönüştüğü anlamına gelir.

Risk taşıma, hâli hazırda bir yetersizliğin tanımlanamadığı ancak yetersizlik gösterme olasılığı yüksek bireyler için kullanılmaktadır. Risk taşıma, doğumda ya da sonradan ortaya çıkan olumsuz koşullar nedeniyle ileride yetersizlik yaşaması beklenen bireyleri kapsamaktadır.

Bu kavram, özellikle erken çocukluk döneminde sıklıkla kullanılmaktadır. Nitekim, bu dönemde risk taşıdığı belirlenen çocuklar için hazırlanan müdahale programlarıyla olası yetersizliklerin önlenmesi mümkün olabilmektedir.

Zeka testleri sonucunda belirlenen zeka bölümü puanına göre zihinsel yetersizlik hafif, orta, ağır ve çok ağır zihinsel yetersizlik olarak sınıflandırılmaktadır. 50/55-70 hafif, 35/50-55 orta, 25/35-40 ağır, 20 ve altı zeka bölümü puanı ise çok ağır zihinsel yetersizliği ifade etmektedir.

Otizm spektrum bozukluğu, belirtileri erken çocukluk döneminde ortaya çıkan,
başkalarıyla etkileşimde güçlükler ile sınırlı ilgi alanları ve tekrarlanan davranışlar ile kendini gösteren nörogelişimsel bir bozukluktur.

Morfolojik sorunlar çoğul sözcüklerin, zamanların, bağlaçlar gibi dil unsurlarının doğru kullanılmamasını ifade eder (Örneğin; “gittim” yerine “gidiyorum” demek
gibi).

Acil durumlarda rahat hareket olanağı için kapı, trabzan ve işaretlerde kontrast renkler sağlanmalıdır.

İşitilebilir acil durum alarmları eş durumdaki ses seviyesini geçecek şekilde en az 15 desibellik bir ses vermelidir veya 5 desibel ile 30 saniye boyunca herhangi bir maksimum ses seviyesini bastıracak şekilde olmalıdır. Alarm sinyalleri için ses seviyeleri 120 desibeli geçmemelidir.

Doğum öncesi etkenlerden bazıları anne yaşı, annenin kullanmış olduğu ilaçlar, annenin geçirdiği hastalıklar, sigara, alkol ve radyasyon gibi etkenler, annenin geçirdiği gıda zehirlenmeleri olarak sayılabilir. Annenin hamilelik döneminde düzenli ve dengeli beslenmesi, çocuğun gelişiminin sağlıklı ilerlemesi için önemli bir etkendir. Anne adayının geçirdiği ve bebeğe de geçen rubella gibi enfeksiyonlar bebeğin anomali ile doğmasına neden olabilmektedir. Yapısal ve genetik bozukluklar, annenin maruz kaldığı ilaçlar ve kimyasallar, vitamin
eksikliği, annenin şeker ya da epilepsi gibi kronik hastalıkları, doğum kanalının yapısal bozuklukları ve anne ile baba arasındaki kan uyuşmazlığı da bireyin yetersizliğe sahip olmasında etkili olabilen doğum öncesi etkenler arasında sayılmaktadır.

Özel bakım merkezinden yararlanabilmesi için bireyin Engelli Sağlık Kurulu Raporunda %50 (yüzde elli) ve üzerinde engel oranına sahip olması ve ağır engelli olarak tanımlanması gerekmektedir.

Bireyin psikolojik, fizyolojik veya anatomik özelliklerinde meydana gelen geçici ya da kalıcı türden bir kayıp, görev bozukluğu veya yapı bozukluğu olarak tanımlanabilir. Aynı zamanda, zedelenmenin “organların yapısındaki biyofiziksel ve kimyasal bozukluklar” olarak tanımlandığı görülmektedir. Bireyin felçli olması, kollarının olmaması, göz sinirlerinde oluşan tahribat gibi durumlar bozukluk/zedelenmeye örnek olarak verilebilir.

Yetersizlik içinde bulunulan koşullara bağlı olarak engelliliğe neden olabilir. Engel herhangi bir yetersizlik yaşayan bireyin çevre ile etkileşimi ve toplum içinde rollerini yerine getirme sırasında karşılaştığı sorun ya da zorluk olarak tanımlanabilir. Bir başka tanımda ise engel yetersizlikten dolayı toplumsal ve duygusal davranışlarda görülen sapma olarak tanımlanmıştır. Örneğin bireyin geçirdiği bir kaza sonucu felç olması nedeniyle yürüyememesi yetersizliği oluştururken tekerlekli sandalye ile toplumsal alanlara ulaşması için gerekli düzenlemelerin yapılmaması (asansörün, rampanın bulunmaması gibi) nedeniyle bireyin toplumsal alanlara ulaşamaması ya da ulaşmada güçlükler yaşaması engeli oluşturmaktadır. Bu örnekten de anlaşılabileceği gibi yetersizlik durumunun engele dönüşmesi, koşulların düzenlenmesiyle önlenebilir. Yetersizliği olan bireye gerekli bilgi ve becerilerin kazandırılması hâlinde ve gerekli sosyal ve çevresel değişiklikler yoluyla yetersizliğin engele dönüşmesi önlenebilir.

Zihinsel yetersizlik, zihinsel işlevde bulunma ve uyumsal davranışların her ikisinde anlamlı sınırlılıklar ile kendini gösteren bir yetersizliktir. Öğrenme, problem çözme, muhakeme ve karar verme gibi davranışlar, iletişim ve etkileşim kurma ve günlük işlerini bağımsız sürdürebilme gibi alanlarda yaşanan güçlükler bu sınırlılıklar arasında sayılmaktadır. Zihinsel yetersizliği olan bireylerde görülen bazı özellikler, sonradan ortaya çıkan farklı yetersizlik durumlarından kaynaklanabilmektedir. Dolayısıyla zihinsel yetersizliğin diğer sorunlarla karıştırılmaması açısından söz konusu sınırlılıkların 18 yaşından önce görülmesi gerekmektedir.

Özel öğrenme güçlüğü, nörolojik temelli ve okuma, yazma ve/veya matematiği öğrenmeye yarayan temel becerileri sekteye uğratan bir bozukluktur. Özel öğrenme güçlüğü ayrıca bireyde organizasyon, zaman planlaması, soyut muhakeme, uzun ya da kısa süreli bellek ve dikkat ile ilgili sorunlar yaratmaktadır. Özel öğrenme güçlüğü olan bireyler, ortalama ya da ortalama üstü zekâ bölümü puanına sahiptir. Dolayısıyla bireyin potansiyel ve gerçek performans düzeyleri arasında önemli bir fark bulunmaktadır. Öğrenme güçlükleri okumada güçlük (disleksi), yazmada güçlük (disgrafi), matematik öğrenmede güçlük (diskalkuli), görsel ve işitsel işleme bozukluğu ve sözel olmayan öğrenme güçlüğü alt kategorilerini içermektedir. Öğrenme güçlüğü olan bireylerde sıklıkla görülen özellikler akademik başarısızlık, dil bozuklukları, zayıf motivasyon, öğrendiklerini genelleyememe, sosyal becerilerde yetersizlik, bilişsel sorunlar, motor ve koordinasyon sorunları ve dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğudur.

Erişilebilirlik çalışmaları genel olarak aşağıdaki başlıklarda gerçekleştirilmektedir: (a) Bina ve açık alanlara erişilebilirlik (konut, iş ve alışveriş merkezleri, eğitim, sağlık vb. binalar; kent, şehir, bölge vb. ölçekteki açık alanlar), (b) ulaşımda erişilebilirlik (demiryolları, metro, otobüs işletmeleri, hava yolları, toplu taşıma araçları vb.), (c) hizmetlere erişilebilirlik (eğitime, sağlık uygulamalarına, istihdama, adalete, kültürel yaşama, dinlenme, boş zaman aktivitelerine, spor faaliyetlerine, siyasal ve toplumsal yaşama), (d) bilgi ve bilişim teknolojilerine erişilebilirlik (kamu web sitelerine, internet teknolojilerine, sanal kütüphanelere erişim)

Acil durumlarda yararlanılacak olan kurtarma yardım alanı şu alanlardan biri olabilir: Dumana karşı korunaklı bir mekânda merdiven sahanlığının bir kısmı, çıkış merdivenine bitişik konumdaki dış balkonun bir kısmı, çıkış mekânına bitişik konumda olan bir saatlik yangın dayanımı olan koridorun bir kısmı, dışarı çıkılan ve binanın içinden en az bir saat yangına dayanıklı kapılarla ayrılmış olan bir çıkış mekânı içindeki merdiven sahanlığının bir bölümü, binanın diğer kısımlarından duman bariyeri ile ayrılmış yerel yönetim tarafından da onaylanmış olan bir alan veya oda.

Bebeğin doğumunun ardından ilk yıllarda maruz kaldığı bazı durumlar yetersizliğe sahip olmasına neden olabilmektedir. Bunlar; çocuğun yetersiz ve dengesiz beslenmesi, geçirdiği ateşli hastalıklar, sağlıksız koşullarda yetişmesi, çevresinde bulunan bireylerle etkileşimin azlığı, gerekli sağlık kontrollerinin yapılmaması, aşılarının düzenli yaptırılmaması, zehirlenmeler ile ihmal ve istismar doğum sonrası özel gereksinimli olma nedenleri arasında sayılabilir. Ayrıca, çocukluk ya da sonrasında geçirilebilecek kazalar gibi etkenler de fiziksel yetersizlik gibi yetersizlik türlerine neden olabilir.

En az sınırlandırılmış eğitim ortamı, özel eğitim gereksinimi olan bireyin; tüm gelişim alanlarını desteklemek üzere destek eğitim hizmetlerinin de verildiği ve mümkün olduğunca yetersizliği olmayan akranlarıyla bir arada olmasını sağlayan en uygun eğitim ortamıdır. Bir başka deyişle en az sınırlandırıcı eğitim ortamı, bireyin eğitim gereksinimlerinin en iyi biçimde karşılandığı ve akranlarıyla mümkün olan en üst düzeyde bir arada olabildiği ortamdır.

Özel gereksinimli bireylere sunulan bakım hizmetleri, kişisel bakım hizmetleri ve psikososyal destek hizmetleri olarak ikiye ayrılmaktadır. Kişisel bakım hizmetleri; banyo yaptırılması, tuvalet ihtiyacını gidermede yardım edilmesi ve gerektiğinde temizliğinin yapılması, tırnaklarının kesilmesi, saçlarının taranması, dişlerinin temizlenmesi, yeme içme ihtiyacının karşılanması, el, yüz ve ayak temizliği, tıraşın yapılması, elbiselerin giydirilmesi ve çıkarılması, burun ve kulak temizliği, odanın temizlenmesi, çamaşırların yıkanması ve tehlikelere karşı korunma olarak sıralanmaktadır. Psikososyal destek hizmetleri ise özel gereksinimli bireyin ailesinin durumu kabullenmesi ve bilgilendirilmesi için verilecek hizmetler, özel gereksinimli bireyin durumu hakkında bilgilendirilmesi ve gelişim alanlarının desteklenmesine yönelik hizmetler, özel gereksinimli birey ve ailesinin sosyal hakları kullanmasına yönelik hizmetler, özel gereksinimli bireyin sosyal, kültürel, sanatsal ve sportif etkinliklere katılabilmesi için refakat hizmetleri, özel gereksinimli bireyin olumsuz duygulardan arındırılmasına ve depresyon ve stres gibi durumların engellenmesine yönelik hizmetler olarak sayılabilir.

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının sunduğu hizmetlerden biri engelli aylığıdır. Bu hizmetten engelli sağlık kurulu raporuna göre engel oranı en az %40 olan, kanunen bakmakla yükümlü kimsesi bulunmayan, sosyal güvenlik kurumlarından her ne ad altında olursa olsun bir gelir veya aylık hakkından yararlanmayan, nafaka bağlanmamış veya bağlanması mümkün olmayan, mahkeme kararıyla veya doğrudan bir mevzuat gereği bağlanmış herhangi devamlı bir gelire sahip bulunmayan, her türlü gelirleri toplamının aylık ortalaması kanunla belirlenen muhtaçlık sınırının altında olan kişiler ile bu koşullara sahip olup kanunen bakmakla yükümlü olunan 18 yaşını tamamlamamış engelli yakını bulunanlar, bakımının fiilen gerçekleşmesi ve aylık ortalama gelirinin kanunla belirlenen muhtaçlık sınırının altında olması koşuluyla yararlanabilmektedir.