ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLER İÇİN AFET VE ACİL DURUM YÖNETİMİ

“Özel gereksinim” ifadesi pek çok farklı tanı ve durumu kapsayan şemsiye
bir terimdir. Hafif düzeyde zihinsel yetersizlikten ciddi bilişsel sorunlara, hafif düzeyde öğrenme güçlüğünden görme yetersizliğine, besin alerjilerinden
süreğen hastalıklara değişen pek çok durum bu şemsiye terimin altında değerlendirilmektedir. Özel gereksinimli bireyler farklı disiplinlerde ve
kaynaklarda pek çok farklı biçimde tanımlanmaktadır. Özel gereksinimli olmaya ilişkin tanımlardan biri, bireyin çeşitli güçlüklerden (örneğin; fiziksel,
duygusal, davranışsal güçlükler ya da öğrenme güçlüğü) dolayı ek ya da özelleştirilmiş hizmetler ya da uyarlamalara gereksinim duyması olarak ifade
edilmektedir. Sağlık hizmetleri bakımından tanımlandığında ise özel gereksinimin, dezavantajlı bir geçmişi olan ya da zihinsel, duygusal ya da fiziksel engeli olan veya olma riski taşıyan bireylerin bireysel
gereklilileri olarak tanımlandığı görülmektedir. Bu bakış açısıyla; özel gereksinimli bireylerin en genel hâliyle iletişim, hareket, öz bakım ve karar
alma süreçlerinde desteğe gereksinim duydukları söylenebilir.

Bozukluk/Zedelenme bireyin psikolojik, fizyolojik veya anatomik özelliklerinde meydana gelen geçici ya da kalıcı türden bir kayıp, görev bozukluğu veya yapı bozukluğu olarak tanımlanabilir. Aynı zamanda, zedelenmenin “organların yapısındaki biyofiziksel ve kimyasal bozukluklar” olarak tanımlandığı görülmektedir. Bireyin felçli olması, kollarının olmaması, göz sinirlerinde oluşan tahribat gibi durumlar bozukluk/zedelenmeye örnek olarak verilebilir.

Yetersizlik, içinde bulunulan koşullara bağlı olarak engelliliğe neden olabilir. Engel, herhangi bir yetersizlik yaşayan bireyin çevre ile etkileşimi
ve toplum içinde rollerini yerine getirme sırasında karşılaştığı sorun ya da zorluk olarak tanımlanabilir. Bir başka tanımda ise engel, yetersizlikten
dolayı toplumsal ve duygusal davranışlarda görülen sapma olarak tanımlanmıştır

Zihinsel yetersizlik, zihinsel işlevde bulunma ve uyumsal davranışların her ikisinde anlamlı sınırlılıklar ile kendini gösteren bir yetersizliktir (AAIDD-Amerikan Zihinsel ve Gelişimsel Yetersizlikler Birliği, 2002). Öğrenme, problem çözme, muhakeme ve karar verme gibi davranışlar, iletişim ve etkileşim kurma ve günlük işlerini bağımsız sürdürebilme gibi alanlarda yaşanan güçlükler bu sınırlılıklar arasında sayılmaktadır. Zihinsel yetersizliği olan bireylerde görülen bazı özellikler, sonradan ortaya çıkan farklı yetersizlik durumlarından kaynaklanabilmektedir.

Otizm spektrum bozukluğu düşünme, hissetme, dil ve başkalarıyla ilişki kurmada sorunlara yol açan karmaşık bir nörogelişimsel bozukluktur (APA,
t.y.). Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde (2012) ise otizm spektrum bozukluğu olan birey “sosyal etkileşim, sözel ve sözel olmayan iletişim,
ilgi ve etkinliklerdeki sınırlılığı erken çocukluk döneminde ortaya çıkan ve bu özellikleri nedeniyle özel eğitim ile destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan
birey” olarak tanımlanmıştır. Tanı, erken çocukluk döneminde alınmakta;
etkileri ise genellikle ömür boyu sürmektedir. Bu etkiler iletişim ve sosyal etkileşim üzerindeki sorunlar ve sınırlı ilgi ve tekrarlanan davranışlar üzerinde
görülmektedir.

Dil bozuklukları dilin yapısında (fonoloji, morfoloji, sentaks), dilin içeriğinde (anlam) ve dilin işlevindeki sorunları içermektedir. Fonolojik sorunlar
seslerin yer değiştirmesi, düşürülmesi, söz öbeklerinin karıştırılması gibi sorunları içerir (Örn; “kitap” yerine “kipat” demek gibi). Morfolojik sorunlar
çoğul sözcüklerin, zamanların, bağlaçlar gibi dil unsurlarının doğru kullanılmamasını ifade eder (Örneğin; “gittim” yerine “gidiyorum” demek
gibi). Sentaks güçlükleri ise sözcükleri dilin kurallarına uygun biçimde dizip konuşmada yaşanan güçlükleri ifade eder. Bu konuda güçlük yaşayan
bireyler basit cümleler kurarak edat, yardımcı fiil ya da bağlaç gibi unsurları daha az kullanırlar. Konuşma bozukluğu içinde değerlendirilen sesletim
(artikülasyon) bozuklukları konuşma seslerinin çıkarılmasındaki hataları (Örn; “r” yerine “y” demek), akıcılık bozuklukları konuşmanın akışındaki
bozulmaları (Örn.; kekemelik, hızlı konuşma vb.) ve ses bozuklukları ise ses niteliği, tonu, süresi gibi özelliklerin yaş ve/veya cinsiyete uygun olmamasını
içermektedir (Örn.; bağırarak konuşma, çok ince bir ses tonuyla konuşma vb.) (ASHA, 1993). Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde ise dil ve konuşma güçlüğü olan birey “dili kullanma, konuşmayı edinme ve iletişimdeki güçlük nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan birey” olarak tanımlanmaktadır.

Dikkat eksikliği ve hiperaktivitenin sınıflandırılmasına bakıldığında üç temel gruptan söz edilmektedir. Dikkatsizliğin baskın olduğu tip DEHB’de, bireyin bir işi düzenlemek ya da bitirmek, ayrıntılara dikkati yöneltmek ya da yönerge
veya sohbeti izlemek güç olmaktadır. Bireyin dikkati çok çabuk dağılmakta ve günlük rutinlerin detayları kolayca unutulmaktadır. Hiperaktivitedürtüselliğin
baskın olduğu tip DEHB’de birey çok fazla kıpırdar ve konuşur. Uzun süre yerinde oturması zordur. Küçük çocuklar devamlı koşabilir, zıplayabilir ya da tırmanabilir. Diğerlerinin sözünü sık sık kesebilir ya da uygunsuz zamanlarda konuşabilirler. Bileşik tipte ise bireyde önceki satırlarda açıklanan iki tipe ait özellikler de eşit düzeyde görülmektedir. Çocukların %5’inde DEHB görüldüğü
belirtilmektedir (APA, 2013).

Doğum öncesi, doğum sırası veya doğum sonrasında meydana gelen çeşitli hastalıklar, kazalar, travmalar, tümörler veya anomaliler nedeniyle iskelet,
kas ve sinir sisteminde oluşan bozukluklardan dolayı bu sistemlerin işlevlerini yerine getirememesinden kaynaklanan yetersizliklerdir. Gerekli düzenlemelerin yapılmaması hâlinde bu yetersizlikler bireyin korunma, bakım, rehabilitasyon,
danışmanlık ve destek hizmetlere gereksinimine yol açmaktadır. Özel eğitim hizmetleri yönetmeliğinde fiziksel yetersizliği olan birey, ortopedik
yetersizliği olan birey başlığı altında “hastalıklar, kazalar ve genetik problemlere bağlı olarak kas, iskelet ve eklemlerin işlevlerini yerine getirememesi sonucunda meydana gelen hareket ile ilgili yetersizlikler
nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan birey” olarak tanımlanmıştır.

Erişilebilirlik; bir ürün, hizmet, teknoloji ya da ortamın engelliler ve yaşlılar dahil olmak üzere herkes tarafından ulaşılabilir ve kullanılabilir olması
anlamına gelmektedir. Türkiye’de erişilebilirliği sağlamak üzere alınması gereken önlemlere ilişkin çabalar sürmektedir. Nitekim, Türkiye 2008 yılında
imzalamış olduğu Birleşmiş Milletler Engelli Hakları Sözleşmesi ile “Fiziksel, sosyal, ekonomik ve kültürel çevreye, sağlık ve eğitim hizmetlerine,
bilgiye ve iletişime erişimin engellilerin tüm insan haklarından ve temel özgürlüklerden tam yararlanmasını sağlamadaki öneminin kabul edileceğini”
kabul etmiştir. Birleşmiş Milletler Engelli Hakları Sözleşmesi’nin “erişilebilirlik” konulu maddesi, taraf devletlere bazı yükümlülükler getirmektedir.
Buna göre, “Taraf Devletler engellilerin bağımsız yaşayabilmelerini ve yaşamın tüm alanlarına etkin katılımını sağlamak ve engellilerin diğer bireylerle
eşit koşullarda fiziki çevreye, ulaşıma, bilgi ve iletişim teknolojileri ve sistemleri dahil olacak şekilde bilgi ve iletişim olanaklarına, hem kırsal hem
de kentsel alanlarda halka açık diğer tesislere ve hizmetlere erişimini sağlamak için uygun tedbirleri alacaklardır.” Erişilebilirlik tedbirlerinin alınması
gereken alanlara örnek olarak kaldırımlar, yaya geçitleri, parklar, çocuk oyun alanları, kamunun hizmet verdiği ve kamu kullanımına açık tüm binalar
ve ulaşım hizmetleri olarak sayılabilir.

Türkiye’de erişilebilirliğin sağlanmasına yönelik standartlar bağlamında erişilebilirlik çalışmaları genel olarak aşağıdaki başlıklarda  erçekleştirilmektedir
• Bina ve açık alanlara erişilebilirlik (konut, iş ve alışveriş merkezleri, eğitim, sağlık vb binalar; kent, şehir, bölge vb. ölçekteki açık alanlar)
• Ulaşımda erişilebilirlik (Demiryolları, metro, otobüs işletmeleri, hava yolları, toplu taşıma araçları vb.)
• Hizmetlere erişebilirlik (Eğitime, sağlık uygulamalarına, istihdama, adalete, kültürel yaşama, dinlenme, boş zaman aktivitelerine, spor faaliyetlerine, siyasal ve toplumsal yaşama)
• Bilgi ve bilişim teknolojilerine erişebilirlik (Kamu web sitelerine, internet teknolojilerine, sanal kütüphanelere erişim)

Bireyin psikolojik, fizyolojik veya anatomik özelliklerinde meydana gelen geçici ya da kalıcı türden bir kayıp, görev bozukluğu veya yapı bozukluğu olarak tanımlanabilir. Aynı zamanda, zedelenmenin “organların yapısındaki biyofiziksel ve kimyasal bozukluklar” olarak tanımlandığı görülmektedir. Doğru cevap C'dir.

Bireyin bozukluk/zedelenme sonucunda yapması gereken bir etkinliği yerine getirmede yeterli olmaması, kapasitenin sınırlanması ya da bir organın işlevini yitirmesi olarak tanımlanabilir. Örneğin; göz sinirlerinde oluşan tahribat sonucu bireyin görememesi ya da bacaklarını kaybeden bir bireyin yürüyememesi bozukluk/zedelenmenin yetersizlik/güçlük durumuna dönüştüğü anlamına gelir. Doğru cevap A'dır.

Otizm spektrum bozukluğu düşünme, hissetme, dil ve başkalarıyla ilişki kurmada sorunlara yol açan karmaşık bir nörogelişimsel bozukluktur. Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde (2012) ise otizm spektrum bozukluğu olan birey “sosyal etkileşim, sözel ve sözel olmayan iletişim, ilgi ve etkinliklerdeki sınırlılığı erken çocukluk döneminde ortaya çıkan ve bu özellikleri nedeniyle özel eğitim ile destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan birey” olarak tanımlanmıştır. Doğru cevap B'dir.

Zihinsel yetersizliği olan bireylerde görülen bazı özellikler, sonradan ortaya çıkan farklı yetersizlik durumlarından kaynaklanabilmektedir. Dolayısıyla zihinsel yetersizliğin diğer sorunlarla karıştırılmaması açısından söz konusu sınırlılıkların 18 yaşından önce görülmesi gerekmektedir Doğru cevap C'dir.

Öğrenme güçlükleri okumada güçlük (disleksi), yazmada güçlük (disgrafi), matematik öğrenmede güçlük (diskalkuli), görsel ve işitsel işleme bozukluğu ve sözel olmayan öğrenme güçlüğü alt kategorilerini içermektedir. Doğru cevap A'dır.

Özel öğrenme güçlüğü olan bireyler, ortalama ya da ortalama üstü zeka bölümü puanına sahiptir. Öğrenme güçlüğü olan bireylerde sıklıkla görülen özellikler akademik başarısızlık, dil bozuklukları, zayıf motivasyon, öğrendiklerini genelleyememe, sosyal becerilerde yetersizlik, bilişsel sorunlar, motor ve koordinasyon sorunları ve dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğudur. Doğru cevap E'dir.

Erişilebilirlik çalışmaları genel olarak aşağıdaki başlıklarda gerçekleştirilmektedir :

Bina ve açık alanlara erişilebilirlik (konut, iş ve alışveriş merkezleri, eğitim, sağlık vb binalar; kent, şehir,bölge vb. ölçekteki açık alanlar)

Ulaşımda erişilebilirlik (Demiryolları, metro, otobüs işletmeleri, hava yolları, toplu taşıma araçlarıvb.)

Hizmetlere erişebilirlik (Eğitime, sağlık uygulamalarına, istihdama, adalete, kültürel yaşama, dinlenme, boş zaman aktivitelerine, spor faaliyetlerine, siyasal ve toplumsal yaşama)

Bilgi ve bilişim teknolojilerine erişebilirlikkütüphanelere erişim). Doğru cevap D'dir.

Ana girişe yakın otopark yeri, düzayak giriş ve çıkışlar, Kullanımı rahat, acil durumlarda tahliye/kurtarmaya yardımcı olan ve kolaylık sağlayan güvenli merdivenler, acil durumlar için yangın tahliye yolları, yeterli manevra alanı, uygun konumda kontrol düğmeleri ve anahtarlar, sade ve kullanışlı planlar, kapıları tekerlekli sandalye ile açma ve kapatmayı mümkün kılan yeterli alan, danışma masasına, asansörlere ve engelli tuvaletine rahat ulaşım, iki veya daha fazla duyu yoluyla (hissedilebilir, işitsel ve görsel) iletişim sağlayabilecek bilgilendirmelerdir. Doğru cevap D'dir.

Bebeğin doğumunun ardından ilk yıllarda maruz kaldığı bazı durumlar yetersizliğe sahip olmasına neden olabilmektedir. Bunlar; çocuğun yetersiz ve dengesiz beslenmesi, geçirdiği ateşli hastalıklar, sağlıksız koşullarda yetişmesi, çevresinde bulunan bireylerle etkileşimin azlığı, gerekli sağlık kontrollerinin yapılmaması, aşılarının düzenli yaptırılmaması, zehirlenmeler ile ihmal ve istismar doğum sonrası özel gereksinimli olma nedenleri arasında sayılabilir. Ayrıca, çocukluk ya da sonrasında geçirilebilecek kazalar gibi etkenler de fiziksel yetersizlik gibi yetersizlik türlerine neden olabilir. Doğru cevap E'dir.

Özel gereksinimli öğrenciler için en az sınırlandırılmış ortam tipik gelişen akranlarıyla birlikte olduğu genel eğitim sınıfıdır. Doğru cevap A'dır.