ÖZEL EĞİTİM

Duyusal girdi (dokunsal, içsel, görsel ya da işitsel girdiler) sinir sistemi aracılığıyla beyne gönderilir. Bu girdiler beyin ve omuriliğin eş güdümlü çalışmasıyla mesajlar olarak algılanır ve işlenir, tepkiler motor hareketler şeklinde geri gönderilir. İstemli motor etkinlikler, üst beyin merkezlerinde bulunan beyin kabuğu tarafından kontrol edilir. İstemsiz ya da bilinçsiz kas hareketleri (kusma, göz kırpıştırma ve refleksler), alt beyin merkezlerinden beyin sapının bir parçası olan beyincik tarafından kontrol edilir.

A şıkkı bütünden özel hareket gelişimine geçişe; B şıkkı çift yönlüden tek yönlüye geçişe; C şıkkı kaba motor gelişimden ince motor gelişime geçişe; E şıkkı baştan ayağa doğru gelişime örnek olarak verilebilir. Merkezden dışa doğru gelişim ilkesine örnek olarak ise bebeklik döneminde omurgaların parmaklardan önce gelişmesi verilebilir.

Bütünden özel hareket gelişimine geçiş örüntüsünde olduğu gibi vücut hareketleri giderek artan şekilde daha etkili hale gelir. Alıştırmalarla birlikte çocuklar, enerjilerini gereksiz şekilde harcamamayı öğrenirler. Önceleri çocuk bir topu yakalamak için tüm vücuduyla çaba harcarken daha sonra yalnızca kol ve ellerini kullanarak topu yakalamayı öğrenir. Bu motor gelişim ilkesi en çoktan en aza kasların kullanımı olarak adlandırılmaktadır.

İnce motor beceriler; özellikle gözler, konuşmada kullanılan kaslar, eller, parmaklar, ayaklar ve ayak parmaklarında bulunan küçük kaslarla yapılan becerileri içerir. Göz kırpma, odaklanma, emme, avuç içi ile kavrama, serbest bırakma, çimdikleme ve yazma; ince motor etkinlik örnekleridir. Tırnak kesme, kopyalama, yapıştırma gibi pek çok ince motor beceri; eller ve gözlerin eş güdümünü gerektirir.

Genellikle motor becerilerin gelişimi, basit kol ya da bacak hareketlerinden tüm vücut koordinasyonuna kadar ilerleyen hareket örüntülerinin gelişimiyle çocuğun fizyolojik olgunlaşmasındaki kurallara göre ilerler. Egzersiz ve uyku miktarı, tıbbi bakımın niteliği, yeterli beslenme gibi çevresel etmenler; fiziksel gelişimin dolayısıyla motor gelişimin düzeyini ve hızını etkileyebilir. Ayrıca kültürler arasındaki çocuk bakımı uygulamalarının farklılığı, motor beceri gelişimindeki görünür farklılıkları açıklayabilir.

Kaba motor beceriler; baş, gövde kol ve bacak kasları gibi büyük kaslar kullanılarak yapılan becerilerdir. İnce motor beceriler; özellikle gözler, konuşmada kullanılan kaslar, eller, parmaklar, ayaklar ve ayak parmaklarında bulunan küçük kaslarla yapılan becerileri içerir. Küçük kasların gücü ve dayanıklılığı tırmanma, bastırma, çekme ve kaldırma için de önemlidir.

Spastisite tutulan organ sayısına göre sınıflandırılır. Spastik hemipleji vücudun sağ ya da sol yarısında istemli hareketin kaybı, spastik dipleji bacaklarda ya da kollarda istemli hareketin kaybı, spastik kuadrapleji bacaklar, kollar ve bedende hareket kaybının olmasıdır. Ataksi; dengeyi koruyamama, sallanma şeklinde görülür. Baş kontrolünün zayıf olması, gövde dengesinin sağlanamaması nedeniyle gelişim yavaştır ve yürüme çok geç gelişir. Atetoit, koordinasyon bozukluğu nedeniyle kontrolsüz savrulmalar, istemsiz hareketler şeklinde görülür.

Bu tür uyarlanmış araçların kullanım amacı
(a) normal kas tonusunu sürdürmeye yardımcı olmak,
(b) ilkel reflekslerin ortaya çıkmasını engellemek,
(c) istemli hareketleri yapması için çocuğa fırsat vermek,
(d) çevresiyle daha iyi etkileşim için en üst düzeyde konumlandırma sağlamak ve
(e) bağımsızlığı desteklemektir.

A, C, D, E şıklarında yer alan ifadeler öz bakım becerilerinin öğretimini planlamak için gerekli basamaklar arasında yer almaktadır. Ailenin öğretim sürecine katılımı önemli olmakla birlikte öğretim basamaklarından birisi değildir.

Tuvalet öğretimi için hazır oluş; bilişsel gelişim, merkezî sinir sisteminin olgunluğu ve boşaltım kaslarının gelişimi ile yakından ilgilidir. Yürüme, görme, basit sözel yönergeleri anlama gibi beceriler; çocuğun tuvaletini yapabilmesi için zorunlu olmayabilir. Ancak çocuğun bu becerilere sahip olması öğretimi kolaylaştıracaktır.

Motor gelişim ilkeleri 7 başlıkta açıklanmaktadır: Baştan ayağa doğru gelişim: Kas gelişimi baştan ayağa doğrudur. Diğer bir deyişle önce başın kontrolü, sonra vücudun daha alt kısımlarının kontrolü kazanılır. Merkezden dışa doğru gelişim: Büyüme ve gelişme omurgadan daha dıştaki eller ve ayaklara doğrudur. İstemli hareketler önce omuzlarda başlar; sonra dirsekler, bilekler ve son olarak da parmaklara doğru ilerler. Bütünden özel hareket gelişimine geçiş: Küçük çocukların vücut hareketleri bütünseldir ve farklılaşmamıştır. Daha sonra bu bütünsel vücut hareketlerinin dışında belirgin hareket örüntüleri gelişir. Yeni beceriler öğrenildiğinde istemsiz vücut hareketleri azalır. Kaba motor gelişimden ince motor gelişime geçiş: Çocuklar genellikle küçük kas hareketlerinden önce büyük kas hareketlerini kontrol etmeyi kazanırlar. Bunun yanı sıra bir çocuk mutlaka farklılaşmış motor kontrolü kazanmalıdır. En çoktan en aza kasları kullanma: Bütünden özel hareket gelişimine geçiş örüntüsünde olduğu gibi vücut hareketleri giderek artan şekilde daha etkili hale gelir. Alıştırmalarla birlikte çocuklar, enerjilerini gereksiz şekilde harcamamayı öğrenirler. Çift yönden tek yönlüye geçiş: Çocuklar farklılaştırılmamış şekilde vücutlarının her iki yanını kullanmaktan vücutlarını tek yönlü kullanmaya doğru gelişim gösterirler. Ellerden birinin kullanılmasının tercih edilmesi gibi. Düzenli gelişim örüntüsü: Eğer çevresel koşullar yeterli ve organik bozukluklar yoksa çocuklar, benzer örüntüleri izleme eğiliminde olmalarına rağmen gelişim hızlarında farklılık gösterirler. B, C, D ve E şıkları sözü edilen diğer ilkeleri açıklamaktadır.

Kaba motor beceriler; boyun, gövde, kollar ve bacaklardaki kasları kullanmayı gerektiren becerilerdir. Çocuklar öncelikle duruş kontrolü (baş, omuz, gövde ve kalça kontrolüne vücut duruşu) geliştirirler. Daha sonra yürüme, koşma, yakalama, atlama gibi motor becerileri öğrenirler. A, B, C, D şıklarında kaba motor becerilerinin gelişimine yönelik örnekler yer almaktadır. İnce motor beceriler, küçük kasları kapsar. Bu beceriler ellerin ve parmakların hareketleri ile gözlerin hareketinin bileşimini içerir. Eller ve parmakların koordinasyonu çoğunlukla güç, esneklik ve beceriklilik gerektirir. Göz-el hareketlerinin koordinasyonu görsel-motor beceri olarak betimlenmektedir. Küçük nesneleri toplama, düğme çözme/ilikleme, kalem tutma, çizgi çizme, yazma, boncuk dizme, makasla kesme; ince motor beceri örnekleridir.

Beyin inmesi (serebral palsi), ilerlemeyen beyin lezyonlarına verilen genel addır. Beyin inmesi üç farklı tipte sınırlandırılır. Spastisite, kasların normal yapısındaki değişiklik ve sertlik, kasılmalar istemsiz hareketlere yol açar. Spastisite tutulan organ sayısına göre sınırlandırılır. Spastik hemipleji vücudun sağ ya da sol yarısında istemli hareketin kaybıdır. Atetoit, koordinasyon bozukluğu nedeniyle kontrolsüz savrulmalar, istemsiz hareketler şeklinde görülür. Hipertoni çok gergin kas tonusuna sahip olmadır. Ataksi ise dengeyi koruyamama, sallanma şeklinde görülür. Baş kontrolünün zayıf olması, gövde dengesinin sağlanamaması nedeniyle gelişim yavaştır ve yürüme çok geç gelişir. Dolayısıyla örnek olay ataksiyi açıklamaktadır.

Hipotoni, kaslardaki gevşeklik ya da düşük gerilimdir. Bilekler, dirsekler ve dizlerdeki içe ya da dışa dönmeler, titremeler, değişken kas tonusu ve istemsiz yüz hareketleri kas kontrolü yetersizlikleridir. Kas erimesi (muskuler distrofi) gibi bazı hastalıklar kas gücü yetersizliklerindendir. Hipertoni ise çok gergin bir kas tonusuna sahip olmayla açıklanır.

Eğitimsel planlama yapmadan önce bir çocuğun motor becerilerinin değerlendirilmesinde gözlemler kontrol listeleri ya da standart testler kullanılmaktadır.

B şıkkı ince motor becerilerin tanımıdır, C şıkkı kaba motor becerilerin tanımıdır, D şıkkı tutarlılığın tanımıdır, E şıkkı sosyal ve duygusal gelişimin tanımıdır.

Motor yetersizlikleri olan çocuklar için protezler, ortezler, yürüme ve hareket etmeyi sağlayan araçlar, tekerlekli sandalye ve kaldıraçlar gerekebilir. Özellikle ileri düzeyde motor yetersizlikleri olan öğrenciler için uyarlanmış bu tür donanımlar kullanmak öğretmenler için oldukça önemlidir. Bu tür uyarlanmış araçların kullanım amacı (a) normal kas tonusunu sürdürmeye yardımcı olmak, (b) ilkel reflekslerin ortaya çıkmasını engellemek, (c) istemli hareketleri yapması için çocuğa fırsat vermek, (d) çevresiyle daha iyi etkileşim için en üst düzeyde konumlandırma sağlamak ve (e) bağımsızlığı desteklemektir.

A, C, D ve E şıklarında yer alan açıklamalar motor beceri öğretiminin planlanması ve bireyselleştirilmesine yöneliktir. B şıkkı ise motor becerilerin değerlendirmesine yönelik bir ifadedir.

A, B, D ve E şıkları tuvalet becerisinin öğretimi ile ilgidir. Ancak C şıkkında yer alan yargı yanlıştır. Çünkü öğrencinin aldığı sıvı miktarı ve beslenme biçimi, boşaltım örüntüsünü etkileyecektir. Boşaltım örüntüsü belirlenirken bunların olabildiğince sabit kalması gerekir. Ancak tuvalet becerisi daha kısa sürede kazandırılmak istendiğinde sıvı alım miktarı artırılıp boşaltım sıklaştırılarak tuvalet öğretim saatleri artırılabilir.

Öğretime kolay giyilip çıkarılabilen giysilerle başlanmalıdır. Çocuğa bir beden büyük giysiler seçilmelidir. Giysiler esnek olmalıdır. Topuksuz boru biçimindeki çoraplar, lastikli pantolonlar, bağcıksız ayakkabılarla öğretime başlanmalıdır. “V” yakalı kazaklar baştan kolay geçeceği ve önünü arkasından ayırt etmek daha kolay olacağı için öncelikle bu tür kazaklar öğretim için seçilmelidir.