ÖZEL EĞİTİM

Biliş sözcüğü, dünyamızı öğrenmeyi ve anlamayı içeren zihinsel faaliyetler anlamına gelir ve şu süreçleri kapsar: algılama, edinilen bilgilerin yorumlanması, organize edilmesi ve yeniden bulunması; bellek algılanan bilginin bulunup getirilmesi ya da depo edilmesi; muhakeme, bilginin belirli bir anlam çıkarma ve sonuca varma amacıyla kullanılması; düşünme, bilginin ve çözümlerin nitelik olarak değerlendirilmesi, kavrama, bilginin iki ya da daha fazla bölümü arasındaki ilişkilerin tanınmasıdır.

Çocukların dikkat süreleri oldukça kısadır ve dikkatleri kolaylıkla dağılabilmektedir. Zihinsel yetersizliği, öğrenme güçlüğü, otizm spektrum bozukluğu ya da dikkat eksikliği ve DEHB olan çocuklar bu konuda desteğe gereksinim duyabilmektedirler. Etkinlikler gerçekleştirilirken, çocuğun beklemesini ve dikkatini yöneltmesini gerektirecek “Bekle, hazır ve başla.” ya da “1, 2, 3 ve başla.” gibi yönergeler verilebilir.

Gelişimsel özellikleri desteklemek amacıyla yapılabilecek etkinlikler kapsamında niyet bildirmeyi, nesne keşfetmeyi, nesne sürekliliğini, araç-sonuç davranışını, deneme-yanılma stratejisini, taklit etmeyi ve sembolik oyunu kazandırmak amacıyla yapılabilecek etkinlikler bulunmaktadır. Çocuklar görebildikleri sürece nesnelerin ve insanların var olduklarını, bunlar görüş alanlarının dışına çıktıklarında ise yok olduklarını düşünürler. Dolayısıyla annesi odanın dışına çıkan bir çocuk, annesinin ortadan kaybolduğunu düşündüğü için ağlamaya başlar. Bir nesnenin görülmese de var olduğunun bilinmesine nesne sürekliliği kavramı denir. Nesne sürekliliğini kavrama, gelişim için önemli bir kilometre taşıdır ve kavramsallaştırma yeteneğinin gelişmeye başladığını göstermektedir. Normal gelişim gösteren çocuklarda iki yaş dolaylarında gelişen nesne sürekliliği, yetersizliği olan çocuklarda, özellikle zihinsel yetersizliği ve görme yetersizliği olan çocuklarda daha geç ve güç kazanılabilmektedir. Çocuklar nesnelerle oynarken bir çıngırağı salladıklarında ses çıkaracağını ya da bir topu sıktıklarında gıcırdayacağını keşfederler ve bu durum, çocukların araç-sonuç davranışını öğrenmeye başladıklarını göstermektedir. Çocuklar bir amaca ulaşmak üzere yeni davranış sergilemektedirler ve bu davranışa araç-sonuç davranışı denmektedir. Örneğin bir çocuk mutfak tezgahının üstündeki meyvelere ulaşmak için taburenin üstüne çıkabilmekte ya da annesinin elinden tutarak onu tezgahın başına götürebilmektedir. Araç-sonuç davranışını kazanmak, bilişsel gelişim için oldukça önemlidir. Yetersizliği olan, özellikle de beden ve zihinsel yetersizliği ya da otizm spektrum bozukluğu olan, çocuklar hem araç-sonuç ilişkilerini anlamada hem de araç-sonuç davranışlarını gerçekleştirmede sınırlılık yaşarlar ve bunların kazanılmasında yardıma gereksinim duyarlar. Çocuklar nesnelerin özelliklerini keşfettikten sonra onları işlevsel olarak kullanmaya başlarlar. Çocukların nesneleri işlevsel ve sistematik olarak kullanması ve bu süreçte amaca ulaşmak üzere kendi davranışlarında değişiklik yapması, deneme-yanılma stratejisi olarak adlandırılmaktadır. Deneme-yanılma stratejisi çocukların yeni davranışlar ve çözümler keşfetmelerini, kendi kendilerine öğrenmelerini sağlamaktadır. Dolayısıyla A, C, D ve E şıklarında yer alan davranışlar etkinlik örneğini açıklamaktadır. Diğer taraftan, Çocuklar, çevrelerinde bulunan farklı nesneleri keşfetmek ve tanımak isterler. Özellikle öğrenmede dokunma ve işitme duyusunu kullanan görme yetersizliği olan çocuklar, çevrelerini dokunarak tanıyıp ve anladıkları için normal gelişim gösteren ya da farklı yetersizliği olan çocuklara göre çok daha fazla bu davranışa gereksinim duyarlar. Bu çocuklar, yeni ve daha önce hiç dokunmadıkları nesnelere dokunmada çekingenlik hatta korku yaşayabilirler. Dolayısıyla öğretmenler, çocukların yeni nesnelere hemen dokunmalarını ve bunun için istekli olmalarını beklememelidirler. Görme yetersizliği olan çocuklar nesneye dokunmadan önce diğer çocukların nesneye dokunmaları ve nesneyi anlatmaları istenebilir. Böylece çocukların nesneyi incelemek için ilgi duymaları sağlanabilir. Görme yetersizliği olan çocukların yanı sıra yetersizliği olan tüm çocuklara nesne keşfetme davranışını öğretmek üzere farklı türde uyaranlar (işitsel, dokunsal, tatsal) sağlayan çalışmalar ya da ilginç olan nesnelere dokunma çalışmaları yapılabilir ayrıca bu beceriyi genellemek, nesneleri karşılaştırmak ve nesnelerin işleyişlerini anlamak için çocuklara fırsatlar sağlanabilir. Çocukların oyuncak seçimlerine yönelik ılımlı tavırlar sergilenebilir.

Sınıflama, nesneleri belli bir kurala ya da ilkeye göre gruplamaktır. Sınıflamanın kazandırılması, sadece ortak özelliklere göre basit biçimde gruplama yapmanın öğretilmesi değil aynı zamanda bilgiyi farklı yollarla düzenlemenin öğretilmesidir.

Çocuklara kitap okuma alışkanlığı kazandırmak üzere görme yetersizliği olan çocuklara yönelik nesne kitaplarıdır.

A, B, C ve E şıkları sıralamaya yönelik etkinlikler iken D şıkkı sayma ve sayı kavramını öğretmeye yönelik bir etkinliktir.

A, B, C ve E şıklarında taklide dayalı etkinlikler yer alırken E şıkkında niyet bildirmeyi kazandırmaya yönelik bir etkinlik örneği verilmiştir.

Araç-sonuç davranışını kazanmak, bilişsel gelişim için oldukça önemlidir. Yetersizliği olan, özellikle de beden ve zihinsel yetersizliği ya da otizm spektrum bozukluğu olan çocuklar hem araç-sonuç ilişkilerini anlamada hem de araç-sonuç davranışlarını gerçekleştirmede sınırlılık yaşarlar ve bunların kazanılmasında yardıma gereksinim duyarlar. Araç – sonuç davranışını kazandırmak için etkinlikler yapılabilmektedir.

Belleğin geliştirilmesi, bilişsel beceriler için oldukça önemlidir. Zihinsel yetersizliği ya da DEHB olan çocuklar bellek görevlerinde daha az başarı göstermektedirler. Bu çocuklar, edindikleri bilgileri kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe aktarmada ve uzun süreli bellekteki bilgileri depolamakta ya da geri çağırmakta sınırlılıklar yaşayabilmektedirler. Yetersizliğin düzeyi arttıkça bellekte görülen yetersizlikler daha da artmaktadır. Öğrenme yetersizliği olan çocukların ise harfleri ya da rakamları hatırlamakta çoğu zaman sınırlılıkları olabilmektedir. Belleği geliştirmek amacıyla yapılabilecek etkinliklerden biri basit öyküler okumak ve öyküdeki olay ve öğeleri hatırlamak olabilir.

Biliş, öğrenmeye yardımcı olan tüm zihinsel süreçlerin kullanılmasıdır.

Biliş sözcüğü, dünyamızı öğrenmeyi ve anlamayı içeren zihinsel faaliyetler anlamına gelir (Yavuzer, 1997) ve şu süreçleri kapsar:
(a) Algılama, edinilen bilgilerin yorumlanması, organize edilmesi ve yeniden bulunması;
(b) Bellek algılanan bilginin bulunup getirilmesi ya da depo edilmesi;
(c) Muhakeme, bilginin belirli bir anlam çıkarma ve sonuca varma amacıyla kullanılması;
(d) Düşünme, bilginin ve çözümlerin nitelik olarak değerlendirilmesi,
(e) Kavrama, bilginin iki ya da daha fazla bölümü arasındaki ilişkilerin tanınmasıdır.

Bilişsel gelişim; tüm gelişim alanlarıyla ilişkili olan ve iş birliği halinde gerçekleşen, aynı zamanda zihinsel gelişimi de kapsayan önemli bir gelişim alanıdır.

Yetersizliği olan çocuklar; ayırt etme, gruplama, sıralama ve hatırlama gibi pek çok bilişsel beceriyi yerine getirmede güçlükler yaşarlar. Örneğin görme yetersizliği olan çocuklar, nesneyi keşfetmede ya da nesnenin sürekliliğini kazanmada; bedensel yetersizliği olan çocuklar, araç-sonuç davranışını ya da deneme-yanılma stratejisini geliştirmede sınırlılıklar yaşayabilmektedirler. Zihinsel yetersizliği olan çocuklar, normal gelişim gösteren çocukların geçtikleri bilişsel gelişim evrelerinden geçmelerine rağmen bu geçişler çok yavaş olabilmekte ve bu nedenle çocuklar kimi zaman üst evrelere ulaşamaya bilmektedirler.

Alan yazınına ve okulöncesi eğitim programına göre bilişsel gelişimi desteklemek amacıyla yapılan etkinlikler;
(a) çocukların gelişim düzeylerini dikkate almalı, (b) çocukların tercih ve ilgilerini göz önünde bulundurmalı,
(c) çocuk yönlendirmeli yaklaşımı esas almalı,
(d) etkinlik temelli olmalı,
(e) çocuklar arasındaki etkileşimi artırmalı,
(f) doğal ortamlarda gerçekleştirilmeli,
(g) araştırmayı ve keşfetmeyi teşvik edici olmalı, (h) öğrenme yaşantılarını çeşitlendirmeli,
(i) yaratıcılığı ön plana çıkarmalı ve
(j) hem normal gelişim gösteren hem de yetersizliği olan çocuklara yönelik hazırlanmalıdır.

Etkinlikler gerçekleştirilirken, çocuğun beklemesini ve dikkatini yöneltmesini gerektirecek “Bekle, hazır ve başla.” ya da “1, 2, 3 ve başla.” gibi yönergeler verilebilir.

Öğrencilerin belleklerini geliştirmek amacıyla Basit öyküler birkaç kez okunabilir ve öyküde sonra ne olacağı çocuklara sorulabilir.

Çocukların problem çözme davranışlarını geliştirmek üzere Çocukların araştırma ve inceleme yapmalarına olanak sağlayacak güvenli ortamlar hazırlanabilir.

Çocuklar, 8-10. aylarda bir amaca ulaşmak istediklerini belirtmek üzere davranış sergilerler ve bu davranışa niyet bildirme denir. Niyet bildirme, neredeyse tüm davranışlar için ön koşul olma özelliği taşımaktadır.

İşitme kayıplı çocuklar işitsel yetersizliklerini görme duyuları ile desteklemektedirler. Bu nedenle büyük ve bol resimli kitap kullanımı anlamalarını kolaylaştıracak ve okumaya hazırlık davranışı kazandıracaktır.

Yazmaya hazırlık becerilerinin gelişimi için okul öncesi eğitimde parmak boyaları kullanılarak şekil çizme gibi etkinlikler yapılmaktadır.