ÖZEL EĞİTİM

Dil gelişiminde konuşma, işaret ya da yazılı bir biçimde iletilen mesajların ne anlama geldiğini anlayabilmek, alıcı dil başlığı altında tanımlanır. Yabancı dil becerileri ana dilin dışındaki dilleri konuşma ve anlama becerilerini kapsar. Beden dili de sözel anlatımları kapsamaz. Konuşma, işaret ya da yazılı sembol biçimleri ile anlamların üretilmesi/aktarılması ise ifade edici dil başlığı altında ele alınır.

Sesbilgisi, dilin biçim bileşeninin alt alanıdır. Edimbilgisi, anlambilgisi dilin diğer temel bileşenleridir. İskele modeli ise yetişkinin çocuğun ne bildiğinden ve ne yapabileceğinden yola çıkarak onun değişen ve gelişen bilişsel yetisine göre etkinliği küçük parçalardan başlayarak anlatması, göstermesi, çocuğun taklit etmesine izin vermesi, onu kendi başına yapması için cesaretlendirmesidir. Yakınsal gelişim alanı, bir yetişkinin yardımı eşliğinde çocuğun bilgisini geliştirmesi ve öğrenmesidir.

B şıkkı bilişsel/zihinsel yetersizliklerini, C şıkkı görme yetersizliklerini, D şıkkı işitme yetersizliklerini ve E şıkkı otizm spektrum bozukluğunu açıklamaktadır. Özgül dil bozuklukları (ÖDB); konuşma, yazı ve/veya diğer sembol sistemlerinin algılanması ve/veya kullanılması boyutlarında gözlenen karmaşık gelişimsel bir güçlük olarak tanımlanmaktadır. Bu bozukluklar; dilin sesbilgisi, biçimbilgisi, sözdizimi, anlambilgisi ve edimbilgisi katmanlarının birini ya da birkaçını kapsayan ve kendine özgü bir biçimde seyreden bozukluklardır.

Edimsöz, 9-10 aylık bebeklerin istek ve gereksinimlerinin yerine getirilmesi için gösterme, bakışı yönlendirme, seslenme, dikkat çekme gibi eylemlerle sözel olmayan iletişimsel amaçlarının olduğu evredir. Etkisöz, yetişkinlerin sözöncesi dönemden itibaren amaçsız ya da amaçlı iletişimsel amaçları anlamlandırmaları ve yorumlamaları evresidir. Düzsöz, çocukların mesajlarını iletebilmek için ilk sözcükler, önermeler ve tümceler kullanarak sözel bir evreye geçmeye başladıklarında içinde bulundukları evredir. Edimbilgisi ise dilin bileşenlerinden birisidir. Sesletim (artikülasyon) yeterliği; bireyin konuşmada yer alan organlarının ardışık, uyumlu hareketleriyle belirli bir dile ait konuşma seslerini doğru telaffuz etme becerisidir. Sesbilgisel (fonolojik) yeterlik, sesbirimleri dil bağlamında kurallara uygun kullanmayı bilme becerisidir.

Aşağıda aileler tarafından çocuğun öğrenmesini kolaylaştırmak için Hoff-Ginsberg (1990)’in önerdiği stratejiler özetlenmiştir. Bu stratejiler özel gereksinimi olan öğrencilerin dil gelişimini desteklemede rehber olmaktadır. Bu stratejiler şu şekilde sıralanmaktadır: Çocuğun dikkatini odakladığı nesneler ve olaylar hakkında konuşma. Çocuğun söylediklerini ya da taklit ettiklerini geliştirerek ve genişleterek ardı ardına sözcükleri kullanarak çocuğa model olma. Çocuğa duyarlı dil yapısı kullanma. Sorular sorma. Tekrar edici olma. Çocuğun katılması gereken ilk biçim ve yapıların cümledeki yerlerini vurgulama. Görüldüğü üzere tekrar edici olmak gerekmektedir. Çünkü çocuklara yönelik konuşmaların pek çoğu tekrarlar içerir. Çocuklar kelimeleri ya da yönergeleri anlamamış gibi görünürlerse aileler cümle ya da sözcüğü tekrar ederler. Annecede yer alan belirli dil yapılarının sık tekrarı, bu yapıların çocuk tarafından taklit ya da tekrar edilmesinin çocuğun dil edinimini kolaylaştırmada bir diğer etken olduğu öne sürülmüştür.

Davranışçı yaklaşımlar, iletişim öğretimine alternatif yaklaşımlar değildir. Bunlar, özellikle otistik özellikler gösteren çocuklarda iletişim, dil ve konuşmayı geliştirmede yöntemsel bir araç olur. Milieu öğretim yaklaşımları fırsat öğretimi, talep etme-model olma ve bekleme süreli öğretim ve zenginleştirilmiş fırsat öğretimi teknikleri gibi yapılandırılmış sistematik davranışsal teknikler içeren doğal bir öğretim yaklaşımıdır. Doğal yaklaşımlar, bir gün içinde bireyin doğal ortamında doğal olarak gelişen olay ve etkinliklerin dil ve iletişim becerilerinin gelişimine sistematik olarak uyarlanmasını içeren çeşitli tekniklerdir. Sosyal etkileşim yaklaşımları temelinde birçok kuram, dil edinimini çeşitli boyutlarıyla ele almıştır, bakıcının dil biçimlerinin yanında çocuğun rolü ve yanıtlarına da eğilmektedir. Soruda belirtilen tanımlama sağaltıcı yaklaşımları açıklamaktadır.

İleri düzeyde ve çoklu yetersizliği olan çocukların iletişim gelişimleri oldukça sınırlıdır. Pek çoğu anlaşılır bir konuşma geliştiremez; hatta grafiksel semboller, işaret dili gibi sembolik bir dil sistemini de kazanamayabilir. Bazıları dil ediniminin erken evrelerinde takılı kalırken bazıları da orta evrelere ilerleyebilir, bazıları ise konuşma-dışı iletişim sistemlerinden yarar görür. İleri düzeyde duyusal ve motor yetersizlikleri olanlarda dilde gecikme riski yüksektir, çoklu yetersizlikleri olanların bilişsel ve dilsel yetersizliklerinin ne düzeyde olduğunu belirlemek ve bunları çevresel (periferik), duyusal ve motor yetersizliklerden ayırmak gerekir.

Milieu yaklaşımlarında kullanılan en temel öğretim basamakları şunlardır: Çocuğun en çok ilgi duyduğu materyal/etkinlikleri belirleme, çocuğun iletişimsel kullandığı davranışların belirlenmesi, iletişim için fırsat ve gereksinim yaratma, yardım ve ipucu sunarak destekleme, onaylama/doğrulama ve genişletme şeklinde sıralanmaktadır. Dolayısıyla çocuğun hedeflenen dil kazanımını desteklemek amacıyla yardım ve ipucu sunmak gerekmektedir.

A, B, C, D şıklarında yer alan ifadeler sohbet ve anlatı becerilerini geliştirmede dikkat edilmesi gereken noktalardır. İşitme yetersizliği olan çocuklarda konuşulan dili anlamayı kolaylaştırmak için öğretmenlerin şu ilkelere dikkat etmeleri önerilebilir:
• Fazla hızlı konuşmayın. Konuşmanızın hızını hafifçe azaltmanız gerekebilir; ama normal konuşmanızın genel ritmini ve hızını bozmamaya dikkat edin.
• Pencerelerin ya da diğer ışık kaynaklarının sizin arkanızda olmamasına dikkat edin ve çocuğun gözlerine ışık gelmemesine dikkat edin. Çocuğun işaretleri ya da dudakları iyi okuyabilmesi için ışık, konuşmacının ya da işaretleri yapanın üzerinde olmalıdır.
• Konuşurken dudak hareketlerinizi abartmayın ve her kelimeden sonra ara vermeyin. Bu, dudak okumayı kolaylaştırmaz ve çocuğa uygun olmayan konuşma modelleri gösterir.
• Çocuk bazı şeyleri anlamadığı zaman cümleleri ya da kelimeleri tekrar edin ya da biraz değiştirerek söyleyin ve sonra görsel ipuçları ekleyin (jestler, mimikler ya da bir nesneyi ya da resmi göstermek). “Anladın mı?” diye sormaktan kaçının. Genelde çocuk “Anladım.” diyecektir. Bu yüzden, çocuğun anlayıp anlamadığını sorular sorarak, bazı direktifler vererek ya da çocuğun cevaplarını gözleyerek karar verin
• Çocuğun arta kalan işitme potansiyelinin farkında olun. Çocuğun dikkatini çekerek doğadaki çeşitli şeylerin seslerini öğrenmesinde çocuğa yardımcı olun. Örneğin bazı müzikal aletlerin sesi ya da alarmlı bir saat kullanılabilir.

A, C, D ve E şıkları ADİS geliştirme basamaklarındandır. ADİS kullanımını desteklemede sınıfta uygulanabilecek stratejiler ise şunlardır: Düğme-kontrollü-basmalı oyuncakların kullanımı, bilgisayar kullanımı, resim sembollerinin kullanımı, sohbet başlatıcı stratejiler kullanma.