ÖZEL EĞİTİM

Sosyal bağlam, dilsel ve dilsel olmayan bağlamı, bağlamda yer alan konuşmacıların gereksinimlerini dikkate almayı gerektirir. İfade edici dil, konuşma, işaret ya da yazılı sembol biçimleri ile anlamların üretilmesi / aktarılmasıdır. Dil üç temel bileşenden oluşur: içerik (anlambilgisi), biçim (sesbilgisi, biçimbilgisi, sözdizimi) ve kullanım (edimbilgisi). Dilin deneyimler sonucu oluşan evren (dünya ve dünya dışı gerçeklik) hakkındaki düşüncelerin, kavramların belirli biçimlerle (kodlarla) simgelenmesi bileşeni ise içeriktir.

9-10 aylık bebeklerin istek ve gereksinimlerinin yerine getirilmesi için gösterme, bakışı yönlendirme, seslenme, dikkat çekme gibi eylemlerle sözel olmayan iletişimsel eylemleri gerçekleştirmesi edimsöz evresi olarak tanımlanır. Yetişkinlerin söz öncesi dönemden itibaren bebeklerin gerçekleştirdiği amaçsız ya da amaçlı iletişimsel eylemleri anlamlandırmaları ve yorumlamaları ise etkisöz evresidir. Dilin bileşenleri ise biçim, içerik ve kullanımdır. Bu bileşenler içerisinde biçim dilin yapısını oluşturur ve anlambilgisini aktarmaya yarayan bir kod olarak tanımlanabilir. Biçimi öğrenme sesbilgisi, biçimbilgisi ve sözdizimi olmak üzere üç alt katmandan meydana gelir.

Dilin bileşenleri biçim, içerik ve kullanımdır. Biçim dilin yapısını oluşturur ve anlambilgisini aktarmaya yarayan bir kod olarak tanımlanabilir. Biçimbilgisi ve sözdizimi, dilin biçim bileşeninin alt boyutlarını oluşturmaktadır. İçerik, dilin deneyimler sonucu oluşan evren (dünya ve dünya dışı gerçeklik) hakkındaki düşüncelerin, kavramların belirli biçimlerle (kodlarla) simgelenmesidir. Kullanım ise sosyal bağlamda belli bir amaca yönelik işlevi ve iletişim amacına uygun kullanımına ait bilgidir.

Bir yetişkinin yardımı eşliğinde çocuğun bilgisini geliştirmesi ve öğrenmesi olarak tanımlanan yakınsal gelişim alanı Vygotsky tarafından kullanılmıştır. Yetişkinin çocuğun ne bildiğinden ve ne yapabileceğinden yola çıkarak onun değişen ve gelişen bilişsel yetisine göre etkinliği küçük parçalardan başlayarak anlatması, göstermesi, çocuğun taklit etmesine izin vermesi, onu kendi başına yapması için cesaretlendirmesi olarak tanımlanan iskele modeli ise Bruner tarafından kullanılmıştır.

Dil ediniminin kökleri anne karnında başlar. Gebeliğin son aylarında bebeklerin sesleri algılamaya başladıklarına ilişkin kanıtlar vardır. Doğumun ilk anından itibaren de anne ile etkileşim ile iletişimin temelleri atılır.

Bebeğin kontrollü davranışları geliştikçe istemli davranışlar amaçlı iletişim eylemlerine dönüşür. 9-10 aylık bebekler istek ve gereksinimlerinin yerine getirilmesi için gösterme, bakışı yönlendirme, seslenme, dikkat çekme gibi eylemlerle sözel olmayan iletişimsel eylemler yapar. Bu iletişimsel amaçlar edimsöz evresi olarak tanımlanır.

Edimsöz evresi, 9-10 aylık bebeklerin istek ve gereksinimlerinin yerine getirilmesi için gösterme, bakışı yönlendirme, seslenme, dikkat çekme gibi eylemlerle sözel olmayan iletişimsel eylemleri gerçekleştirdiği dönemdir. Edimbilgisi dilin bir bileşeni olup bir evre olarak tanımlanmamaktadır. Etkisöz evresi, yetişkinlerin söz öncesi dönemden itibaren amaçsız ya da amaçlı iletişimsel eylemleri anlamlandırdıkları ve yorumladıkları dönemdir. Söz öncesi evre sözcük üretiminin olmadığı iletişim dönemidir. Sembolik iletişim filizlendiği evresi ise düzsöz evresidir.

Resim çizme becerisi motor beceriler gerektiren bir beceridir ancak diğer becerilerin temelinde dil gelişimi vardır.

Sesbilgisel yeterlik, sesbirimleri dil bağlamında kurallara uygun kullanabilme becerisidir. Sesbilgisel bozukluklar, temel olarak gelişimsel/özgül dil bozuklukları altında ele alınır, çünkü dil kurallarına ait bilgiyi-sesbilgisini edinme güçlüğüdür. Yani konuşma organlarında bozukluk yoktur. Çocuk doğru motor devinimleri yapabilir, sesi şekillendirebilir, ancak hedef sözcükte sesbirimleri dil kurallarına uygun dizeme, hata yapar. Diğer bir deyişle çocuk “kapı” yerine “tapı”, “papı” veya “kakı” diyebilir.

Hoff-Ginsberg (1990) aileler için çocuğun öğrenmesini kolaylaştırmak amacıyla bazı stratejiler önermiştir. Bu stratejiler özel gereksinimi olan öğrencilerin dil gelişimini desteklemede rehber olmaktadır.
1) Çocuğun dikkatini odakladığı nesneler ve olaylar hakkında konuşma
2) Çocuğun söylediklerini ya da taklit ettiklerini geliştirerek ve genişleterek ardı ardına sözcükleri kullanarak çocuğa model olma
3) Çocuğa duyarlı dil yapısı kullanma
4) Sorular sorma 5) Tekrar edici olma
6) Çocuğun katılması gereken ilk biçim ve yapıların cümledeki yerlerini vurgulama

Dil üç temel bileşenden oluşur: içerik, biçim ve kullanım. İçerik; nesneler, olaylar ve nesneler ile olaylar arasındaki ilişkileri simgeleyen sözcüklere, tümcelere karşılık gelen anlambilgisini içerir. Biçim; sesbilgisi, biçimbilgisi ve sözdizimini içerir. Dilin kullanımı ise dilin sosyal bağlamda belli bir amaca yönelik işlevi ve iletişim amacına uygun kullanımına ait bilgidir, yani edimbilgisidir.

Dil gelişiminde konuşma, işaret ya da yazılı bir biçimde iletilen mesajların ne anlama geldiğini anlayabilmek, alıcı dil başlığı altında tanımlanır. Dinleme ve okuma, alıcı dil becerileridir. Konuşma, işaret ya da yazılı sembol biçimleri ile anlamların üretilmesi /aktarılması ise ifade edici dil başlığı altında ele alınır. Kullanım ve anlambilgisi dilin bileşenlerinden olup, sesbilgisi ise biçim bileşenin bir alt alanıdır.

Ekolali, otizm spektrum bozukluğunda karşılaşılabilecek yansılama olarak da adlandırılan bir özelliktir. Sağaltıcı yaklaşım, çocuğa iletişim için gerekli uygun dil biçimlerini, doğru yapıları, sözdizimi kullanımını sistematik yöntemlerle öğretmeyi hedefleyen çocuklarda dil ve iletişim becerilerinin geliştirilmesini destekleyen bir yaklaşımdır. Milieu öğretimi, belirli iletişim becerilerini öğretmek için doğal olarak gerçekleşen, yetişkin ve çocuk etkileşimlerinden yararlanan çeşitli yarı-yapılandırılmış sistematik davranışsal tekniklerdir. Akıcısızlık, beklenen konuşma biçimine kıyasla bir yelpazede değişen şiddette farklı hız, ritim ve/veya zorlanma, kesinti gözlenmesidir.

Bebeğin kontrollü davranışları geliştikçe istemli davranışlar amaçlı iletişim eylemlerine dönüşür. 9-10 aylık bebekler istek ve gereksinimlerinin yerine getirilmesi için gösterme, bakışı yönlendirme, seslenme, dikkat çekme gibi eylemlerle sözel olmayan iletişimsel eylemler yapar. Bu iletişimsel amaçlar edimsöz evresi olarak tanımlanır. İletişimsel amaçlar, dinleyici üzerinde bir etki yaratır. Yetişkinlerin sözöncesi dönemden itibaren amaçsız ya da amaçlı bu iletişimsel amaçları anlamlandırmaları ve yorumlamaları ise etkisöz evresi olarak tanımlanır. Çocuklar mesajlarını iletebilmek için ilk sözcükler, önermeler ve tümceler kullanarak sözel bir evreye geçmeye başladıklarında ise bu iletişimsel amaçlar düzsöz evresi olarak tanımlanır. İletişime katılan her bir kişi, iletişim eşleri olarak tanımlanıp bir diğerini gelişimin bir noktasındaki etkili sosyal iletişimin gerekli bir parçası olarak hisseder. Sözdizimi, dilin biçim bileşenin bir alt alanıdır.

Bir dili bilmek için genetik olarak bilinen biyolojik bir yatkınlık zemininde beyin ve ilgili diğer yapıların gelişmesi gereklidir. Beyinsel gelişim ise doğum sonrası konuşulan bir dilin varlığında çevresel etkileşime açılarak farklı bir dinamik kazanır ve beyinde dil örgütlenmesinin gerçekleşmesine zemin hazırlar. Bilişsel, duyusal (işitme, görme, vb.) ve çevresel sistem tam olmalıdır. Bununla birlikte bu süreçte 0-12 yaş dilimi, özellikle de 0-6 yaş beyindeki hücre bağlantılarının gerçekleşmesinde kritik bir dönemdir. Bu bağlamda çevresel etkileşim ve bu çevrenin dil girdisi, dil ediniminin en temel tetikleyici uyaranlarıdır.

Özgül dil bozukluğu, dilin sesbilgisi, biçimbilgisi, sözdizimi, anlambilgisi ve edimbilgisi katmanlarının birini ya da birkaçını kapsayan ve kendine özgü bir biçimde seyreden bozukluklardır. Dilin diğer bileşenlerine kıyasla göreceli olarak değişmeyen biçimsel özelliklerini edinim sırasında beklenmeyen bireysel farklılıklar da çok daha fazla gözlenmektedir. ÖDB olan çocuklarda zaman içinde dinamik bir profil çizgisi izlenir. Diğer önemli bir nokta da farklı dillerde farklı profillerin gözlenmesidir. ÖDB olan çocuklarda sesletim sorunları gözlenmez, ancak yaşları ileri olduğu halde bebekçe konuşurlar ve sesbilgisel farkındalıkları gelişmemiştir. Genel olarak ilk sözcüklerini edinimleri gecikmelidir. Dolayısıyla özgül dil bozukluğu ile ilgili doğru ifade, “biçimsel özelliklerin ediniminde güçlük gözlenir” dir.

Kekemelik, konuşma akışının ses, hece, sözcük tekrarları; seslerin uzatılması, duraklamalar, bloklar, cümlelerin yarım bırakılması biçiminde kesintiye uğramasıdır. Bunlara aşırı gerginlik, çabalama davranışları ve yüz ya da vücut mimiklerinde tik gibi ikincil davranışlar eşlik edebilir.

Sesbilgisel (fonolojik) yeterlik, sesbirimleri dil bağlamında kurallara uygun kullanmayı bilme becerisidir. Sesbilgisel bozukluklar, temel olarak gelişimsel/özgül dil bozuklukları altında ele alınır; çünkü dil kurallarına ait bilgiyi –sesbilgisini- edinme güçlüğüdür. Yani konuşma ile görevli organlarda bozukluk yoktur. Çocuk doğru motor devinimleri yapabilir, sesi şekillendirebilir; ancak hedef sözcükte sesbirimleri dil kurallarına uygun dizemez, hata yapar.

Sesletim bozuklukları, konuşma seslerinin çıkartılış yeri, biçimi, hızı, zamanlaması ve basıncının hatalı üretimine dayalıdır. Sesbilgisel bozuklukta çocuk doğru motor devinimleri yapabilir, sesi şekillendirebilir, ancak hedef sözcükte sesbirimleri dil kurallarına uygun dizemez. Akıcılık bozukluğu (kekemelik), konuşma akışının ses, hece, sözcük tekrarları, seslerin uzatılması, duraklamalar, bloklar, cümlelerin yarım bırakılması biçiminde kesintiye uğramasıdır. Özgül dil bozukluğu, konuşma, yazı ve/veya diğer sembol sistemlerinin algılanması ve/veya kullanılması boyutlarında gözlenen karmaşık gelişimsel bir güçlüktür. Ses bozuklukları, sesin üretiminde bireyin yaşına ve cinsiyetine uygun olmayan anormallikler ve/veya ses kalitesinin yokluğu, sesin perde, şiddet, rezonans ve süre gibi özelliklerinde bireyin iletişimini sınırlayan değişimlerdir. Yukarıda özetlenen yapısal ya da nörolojik kökenli bozukluklara çoğu zaman ses sorunları da eşlik eder.

Çocuğa duyarlı dil yapısı kullanma, annelerin konuşurken konuşmalarını çocuğun dil düzeyine ve bilişsel olgunluk düzeyine göre ayarlaması, daha az karmaşık iletişim stili kullanması ile ilgilidir. Çocuğun odaklandığı nesneler hakkında konuşma, ailelerin çocuklarının dikkatini çeken nesne ya da olayları isimlendirerek ya da “bu ne?” diye sorarak çocuklarıyla iletişim kurmasıdır. Çocuğun zorlandığı yapıları vurgulama, ailelerin çocuklarının cümlelerde zorlandığı yapıları bir şekilde fark ederek önemli sözcük ve yapıları vurgulamasıdır. Çocuk anlamadığında cümleyi tekrar etme, çocuklara yönelik konuşmaların pek çoğunun tekrarlar içermesi ile ilgilidir. Soruda verilen örnek durum ise çocuğun söylediklerini genişleterek model olma ile açıklanabilir.