ÖZEL EĞİTİM - Deneme Sınavı - 4

Ekolali, otizm spektrum bozukluğunda karşılaşılabilecek yansılama olarak da adlandırılan bir özelliktir. Sağaltıcı yaklaşım, çocuğa iletişim için gerekli uygun dil biçimlerini, doğru yapıları, sözdizimi kullanımını sistematik yöntemlerle öğretmeyi hedefleyen çocuklarda dil ve iletişim becerilerinin geliştirilmesini destekleyen bir yaklaşımdır. Milieu öğretimi, belirli iletişim becerilerini öğretmek için doğal olarak gerçekleşen, yetişkin ve çocuk etkileşimlerinden yararlanan çeşitli yarı-yapılandırılmış sistematik davranışsal tekniklerdir. Akıcısızlık, beklenen konuşma biçimine kıyasla bir yelpazede değişen şiddette farklı hız, ritim ve/veya zorlanma, kesinti gözlenmesidir.

Bebeğin kontrollü davranışları geliştikçe istemli davranışlar amaçlı iletişim eylemlerine dönüşür. 9-10 aylık bebekler istek ve gereksinimlerinin yerine getirilmesi için gösterme, bakışı yönlendirme, seslenme, dikkat çekme gibi eylemlerle sözel olmayan iletişimsel eylemler yapar. Bu iletişimsel amaçlar edimsöz evresi olarak tanımlanır. İletişimsel amaçlar, dinleyici üzerinde bir etki yaratır. Yetişkinlerin sözöncesi dönemden itibaren amaçsız ya da amaçlı bu iletişimsel amaçları anlamlandırmaları ve yorumlamaları ise etkisöz evresi olarak tanımlanır. Çocuklar mesajlarını iletebilmek için ilk sözcükler, önermeler ve tümceler kullanarak sözel bir evreye geçmeye başladıklarında ise bu iletişimsel amaçlar düzsöz evresi olarak tanımlanır. İletişime katılan her bir kişi, iletişim eşleri olarak tanımlanıp bir diğerini gelişimin bir noktasındaki etkili sosyal iletişimin gerekli bir parçası olarak hisseder. Sözdizimi, dilin biçim bileşenin bir alt alanıdır.

Bir dili bilmek için genetik olarak bilinen biyolojik bir yatkınlık zemininde beyin ve ilgili diğer yapıların gelişmesi gereklidir. Beyinsel gelişim ise doğum sonrası konuşulan bir dilin varlığında çevresel etkileşime açılarak farklı bir dinamik kazanır ve beyinde dil örgütlenmesinin gerçekleşmesine zemin hazırlar. Bilişsel, duyusal (işitme, görme, vb.) ve çevresel sistem tam olmalıdır. Bununla birlikte bu süreçte 0-12 yaş dilimi, özellikle de 0-6 yaş beyindeki hücre bağlantılarının gerçekleşmesinde kritik bir dönemdir. Bu bağlamda çevresel etkileşim ve bu çevrenin dil girdisi, dil ediniminin en temel tetikleyici uyaranlarıdır.

Özgül dil bozukluğu, dilin sesbilgisi, biçimbilgisi, sözdizimi, anlambilgisi ve edimbilgisi katmanlarının birini ya da birkaçını kapsayan ve kendine özgü bir biçimde seyreden bozukluklardır. Dilin diğer bileşenlerine kıyasla göreceli olarak değişmeyen biçimsel özelliklerini edinim sırasında beklenmeyen bireysel farklılıklar da çok daha fazla gözlenmektedir. ÖDB olan çocuklarda zaman içinde dinamik bir profil çizgisi izlenir. Diğer önemli bir nokta da farklı dillerde farklı profillerin gözlenmesidir. ÖDB olan çocuklarda sesletim sorunları gözlenmez, ancak yaşları ileri olduğu halde bebekçe konuşurlar ve sesbilgisel farkındalıkları gelişmemiştir. Genel olarak ilk sözcüklerini edinimleri gecikmelidir. Dolayısıyla özgül dil bozukluğu ile ilgili doğru ifade, “biçimsel özelliklerin ediniminde güçlük gözlenir” dir.

Kekemelik, konuşma akışının ses, hece, sözcük tekrarları; seslerin uzatılması, duraklamalar, bloklar, cümlelerin yarım bırakılması biçiminde kesintiye uğramasıdır. Bunlara aşırı gerginlik, çabalama davranışları ve yüz ya da vücut mimiklerinde tik gibi ikincil davranışlar eşlik edebilir.

Sesbilgisel (fonolojik) yeterlik, sesbirimleri dil bağlamında kurallara uygun kullanmayı bilme becerisidir. Sesbilgisel bozukluklar, temel olarak gelişimsel/özgül dil bozuklukları altında ele alınır; çünkü dil kurallarına ait bilgiyi –sesbilgisini- edinme güçlüğüdür. Yani konuşma ile görevli organlarda bozukluk yoktur. Çocuk doğru motor devinimleri yapabilir, sesi şekillendirebilir; ancak hedef sözcükte sesbirimleri dil kurallarına uygun dizemez, hata yapar.

Sesletim bozuklukları, konuşma seslerinin çıkartılış yeri, biçimi, hızı, zamanlaması ve basıncının hatalı üretimine dayalıdır. Sesbilgisel bozuklukta çocuk doğru motor devinimleri yapabilir, sesi şekillendirebilir, ancak hedef sözcükte sesbirimleri dil kurallarına uygun dizemez. Akıcılık bozukluğu (kekemelik), konuşma akışının ses, hece, sözcük tekrarları, seslerin uzatılması, duraklamalar, bloklar, cümlelerin yarım bırakılması biçiminde kesintiye uğramasıdır. Özgül dil bozukluğu, konuşma, yazı ve/veya diğer sembol sistemlerinin algılanması ve/veya kullanılması boyutlarında gözlenen karmaşık gelişimsel bir güçlüktür. Ses bozuklukları, sesin üretiminde bireyin yaşına ve cinsiyetine uygun olmayan anormallikler ve/veya ses kalitesinin yokluğu, sesin perde, şiddet, rezonans ve süre gibi özelliklerinde bireyin iletişimini sınırlayan değişimlerdir. Yukarıda özetlenen yapısal ya da nörolojik kökenli bozukluklara çoğu zaman ses sorunları da eşlik eder.

Çocuğa duyarlı dil yapısı kullanma, annelerin konuşurken konuşmalarını çocuğun dil düzeyine ve bilişsel olgunluk düzeyine göre ayarlaması, daha az karmaşık iletişim stili kullanması ile ilgilidir. Çocuğun odaklandığı nesneler hakkında konuşma, ailelerin çocuklarının dikkatini çeken nesne ya da olayları isimlendirerek ya da “bu ne?” diye sorarak çocuklarıyla iletişim kurmasıdır. Çocuğun zorlandığı yapıları vurgulama, ailelerin çocuklarının cümlelerde zorlandığı yapıları bir şekilde fark ederek önemli sözcük ve yapıları vurgulamasıdır. Çocuk anlamadığında cümleyi tekrar etme, çocuklara yönelik konuşmaların pek çoğunun tekrarlar içermesi ile ilgilidir. Soruda verilen örnek durum ise çocuğun söylediklerini genişleterek model olma ile açıklanabilir.

Dil gelişiminde konuşma, işaret ya da yazılı bir biçimde iletilen mesajların ne anlama geldiğini anlayabilmek, alıcı dil başlığı altında tanımlanır. Yabancı dil becerileri ana dilin dışındaki dilleri konuşma ve anlama becerilerini kapsar. Beden dili de sözel anlatımları kapsamaz. Konuşma, işaret ya da yazılı sembol biçimleri ile anlamların üretilmesi/aktarılması ise ifade edici dil başlığı altında ele alınır.

Sesbilgisi, dilin biçim bileşeninin alt alanıdır. Edimbilgisi, anlambilgisi dilin diğer temel bileşenleridir. İskele modeli ise yetişkinin çocuğun ne bildiğinden ve ne yapabileceğinden yola çıkarak onun değişen ve gelişen bilişsel yetisine göre etkinliği küçük parçalardan başlayarak anlatması, göstermesi, çocuğun taklit etmesine izin vermesi, onu kendi başına yapması için cesaretlendirmesidir. Yakınsal gelişim alanı, bir yetişkinin yardımı eşliğinde çocuğun bilgisini geliştirmesi ve öğrenmesidir.

B şıkkı bilişsel/zihinsel yetersizliklerini, C şıkkı görme yetersizliklerini, D şıkkı işitme yetersizliklerini ve E şıkkı otizm spektrum bozukluğunu açıklamaktadır. Özgül dil bozuklukları (ÖDB); konuşma, yazı ve/veya diğer sembol sistemlerinin algılanması ve/veya kullanılması boyutlarında gözlenen karmaşık gelişimsel bir güçlük olarak tanımlanmaktadır. Bu bozukluklar; dilin sesbilgisi, biçimbilgisi, sözdizimi, anlambilgisi ve edimbilgisi katmanlarının birini ya da birkaçını kapsayan ve kendine özgü bir biçimde seyreden bozukluklardır.

Edimsöz, 9-10 aylık bebeklerin istek ve gereksinimlerinin yerine getirilmesi için gösterme, bakışı yönlendirme, seslenme, dikkat çekme gibi eylemlerle sözel olmayan iletişimsel amaçlarının olduğu evredir. Etkisöz, yetişkinlerin sözöncesi dönemden itibaren amaçsız ya da amaçlı iletişimsel amaçları anlamlandırmaları ve yorumlamaları evresidir. Düzsöz, çocukların mesajlarını iletebilmek için ilk sözcükler, önermeler ve tümceler kullanarak sözel bir evreye geçmeye başladıklarında içinde bulundukları evredir. Edimbilgisi ise dilin bileşenlerinden birisidir. Sesletim (artikülasyon) yeterliği; bireyin konuşmada yer alan organlarının ardışık, uyumlu hareketleriyle belirli bir dile ait konuşma seslerini doğru telaffuz etme becerisidir. Sesbilgisel (fonolojik) yeterlik, sesbirimleri dil bağlamında kurallara uygun kullanmayı bilme becerisidir.

Aşağıda aileler tarafından çocuğun öğrenmesini kolaylaştırmak için Hoff-Ginsberg (1990)’in önerdiği stratejiler özetlenmiştir. Bu stratejiler özel gereksinimi olan öğrencilerin dil gelişimini desteklemede rehber olmaktadır. Bu stratejiler şu şekilde sıralanmaktadır: Çocuğun dikkatini odakladığı nesneler ve olaylar hakkında konuşma. Çocuğun söylediklerini ya da taklit ettiklerini geliştirerek ve genişleterek ardı ardına sözcükleri kullanarak çocuğa model olma. Çocuğa duyarlı dil yapısı kullanma. Sorular sorma. Tekrar edici olma. Çocuğun katılması gereken ilk biçim ve yapıların cümledeki yerlerini vurgulama. Görüldüğü üzere tekrar edici olmak gerekmektedir. Çünkü çocuklara yönelik konuşmaların pek çoğu tekrarlar içerir. Çocuklar kelimeleri ya da yönergeleri anlamamış gibi görünürlerse aileler cümle ya da sözcüğü tekrar ederler. Annecede yer alan belirli dil yapılarının sık tekrarı, bu yapıların çocuk tarafından taklit ya da tekrar edilmesinin çocuğun dil edinimini kolaylaştırmada bir diğer etken olduğu öne sürülmüştür.

Davranışçı yaklaşımlar, iletişim öğretimine alternatif yaklaşımlar değildir. Bunlar, özellikle otistik özellikler gösteren çocuklarda iletişim, dil ve konuşmayı geliştirmede yöntemsel bir araç olur. Milieu öğretim yaklaşımları fırsat öğretimi, talep etme-model olma ve bekleme süreli öğretim ve zenginleştirilmiş fırsat öğretimi teknikleri gibi yapılandırılmış sistematik davranışsal teknikler içeren doğal bir öğretim yaklaşımıdır. Doğal yaklaşımlar, bir gün içinde bireyin doğal ortamında doğal olarak gelişen olay ve etkinliklerin dil ve iletişim becerilerinin gelişimine sistematik olarak uyarlanmasını içeren çeşitli tekniklerdir. Sosyal etkileşim yaklaşımları temelinde birçok kuram, dil edinimini çeşitli boyutlarıyla ele almıştır, bakıcının dil biçimlerinin yanında çocuğun rolü ve yanıtlarına da eğilmektedir. Soruda belirtilen tanımlama sağaltıcı yaklaşımları açıklamaktadır.

İleri düzeyde ve çoklu yetersizliği olan çocukların iletişim gelişimleri oldukça sınırlıdır. Pek çoğu anlaşılır bir konuşma geliştiremez; hatta grafiksel semboller, işaret dili gibi sembolik bir dil sistemini de kazanamayabilir. Bazıları dil ediniminin erken evrelerinde takılı kalırken bazıları da orta evrelere ilerleyebilir, bazıları ise konuşma-dışı iletişim sistemlerinden yarar görür. İleri düzeyde duyusal ve motor yetersizlikleri olanlarda dilde gecikme riski yüksektir, çoklu yetersizlikleri olanların bilişsel ve dilsel yetersizliklerinin ne düzeyde olduğunu belirlemek ve bunları çevresel (periferik), duyusal ve motor yetersizliklerden ayırmak gerekir.

Milieu yaklaşımlarında kullanılan en temel öğretim basamakları şunlardır: Çocuğun en çok ilgi duyduğu materyal/etkinlikleri belirleme, çocuğun iletişimsel kullandığı davranışların belirlenmesi, iletişim için fırsat ve gereksinim yaratma, yardım ve ipucu sunarak destekleme, onaylama/doğrulama ve genişletme şeklinde sıralanmaktadır. Dolayısıyla çocuğun hedeflenen dil kazanımını desteklemek amacıyla yardım ve ipucu sunmak gerekmektedir.

A, B, C, D şıklarında yer alan ifadeler sohbet ve anlatı becerilerini geliştirmede dikkat edilmesi gereken noktalardır. İşitme yetersizliği olan çocuklarda konuşulan dili anlamayı kolaylaştırmak için öğretmenlerin şu ilkelere dikkat etmeleri önerilebilir:
• Fazla hızlı konuşmayın. Konuşmanızın hızını hafifçe azaltmanız gerekebilir; ama normal konuşmanızın genel ritmini ve hızını bozmamaya dikkat edin.
• Pencerelerin ya da diğer ışık kaynaklarının sizin arkanızda olmamasına dikkat edin ve çocuğun gözlerine ışık gelmemesine dikkat edin. Çocuğun işaretleri ya da dudakları iyi okuyabilmesi için ışık, konuşmacının ya da işaretleri yapanın üzerinde olmalıdır.
• Konuşurken dudak hareketlerinizi abartmayın ve her kelimeden sonra ara vermeyin. Bu, dudak okumayı kolaylaştırmaz ve çocuğa uygun olmayan konuşma modelleri gösterir.
• Çocuk bazı şeyleri anlamadığı zaman cümleleri ya da kelimeleri tekrar edin ya da biraz değiştirerek söyleyin ve sonra görsel ipuçları ekleyin (jestler, mimikler ya da bir nesneyi ya da resmi göstermek). “Anladın mı?” diye sormaktan kaçının. Genelde çocuk “Anladım.” diyecektir. Bu yüzden, çocuğun anlayıp anlamadığını sorular sorarak, bazı direktifler vererek ya da çocuğun cevaplarını gözleyerek karar verin
• Çocuğun arta kalan işitme potansiyelinin farkında olun. Çocuğun dikkatini çekerek doğadaki çeşitli şeylerin seslerini öğrenmesinde çocuğa yardımcı olun. Örneğin bazı müzikal aletlerin sesi ya da alarmlı bir saat kullanılabilir.

A, C, D ve E şıkları ADİS geliştirme basamaklarındandır. ADİS kullanımını desteklemede sınıfta uygulanabilecek stratejiler ise şunlardır: Düğme-kontrollü-basmalı oyuncakların kullanımı, bilgisayar kullanımı, resim sembollerinin kullanımı, sohbet başlatıcı stratejiler kullanma.

Biliş sözcüğü, dünyamızı öğrenmeyi ve anlamayı içeren zihinsel faaliyetler anlamına gelir ve şu süreçleri kapsar: algılama, edinilen bilgilerin yorumlanması, organize edilmesi ve yeniden bulunması; bellek algılanan bilginin bulunup getirilmesi ya da depo edilmesi; muhakeme, bilginin belirli bir anlam çıkarma ve sonuca varma amacıyla kullanılması; düşünme, bilginin ve çözümlerin nitelik olarak değerlendirilmesi, kavrama, bilginin iki ya da daha fazla bölümü arasındaki ilişkilerin tanınmasıdır.

Çocukların dikkat süreleri oldukça kısadır ve dikkatleri kolaylıkla dağılabilmektedir. Zihinsel yetersizliği, öğrenme güçlüğü, otizm spektrum bozukluğu ya da dikkat eksikliği ve DEHB olan çocuklar bu konuda desteğe gereksinim duyabilmektedirler. Etkinlikler gerçekleştirilirken, çocuğun beklemesini ve dikkatini yöneltmesini gerektirecek “Bekle, hazır ve başla.” ya da “1, 2, 3 ve başla.” gibi yönergeler verilebilir.