OSMANLIDA İSKAN VE GÖÇ

İskân, bir ailenin sosyal ve ekonomik ihtiyaçlarını karşılayacak büyüklükte konut sahibi olmasını temin etmenin yanı sıra yaşamını sürdürecek maddî imkânlara kavuşturulacak bir şekilde ekonomik bir işletme olarak planlanıp uygulanmasıdır. İskân ekonomik ve sosyal açıdan tarımsal iskân ve şehirsel iskân olmak üzere iki ayrı şekilde gerçekleştirilmektedir. Tarımsal iskân ile yerleştirilecek ailelere, konut, işletme binası ve tarım arazisi verilir. Ayrıca işletme ve donatım kredileri ile desteklenerek aileler üretken hale getirilir. Şehirsel iskânda ise aileye konut, işletme ve donatım kredisi verilir.

Tanzimat’a kadar Osmanlı Devleti göçmen işlerini özel bir teşkilata bağlama-mıştı. Tanzimat’tan itibaren göç sorununun yerel idarelerce çözümlenmesi yoluna gidilmiştir. Kırım Savaşı’nı müteakip kitlesel göçlerle karşı karşıya kalınınca öz-gün iskân projeleri planlamak, belirlenen ilkeler çerçevesinde göçmenleri iskân etmek ve sorunlarını gidermek amacıyla hususî bir teşkilatın oluşturulması kararlaştırıldı. Bu karar çerçevesinde 5 Ocak 1860 tarihinde Muhacirin Komisyonu kuruldu. Kitlesel göçler 1875 yılı itibarıyla sona erince Muhacirin Komisyonu lağvedildi ve münferit tarzda gelen göçmenlerin yerleştirilmesi ve sorunlarının çözülmesi Zaptiye Nezaretine bağlı bir heyete havale edildi.

93 Muhaceretinin yoğun olarak yaşandığı dönemlerde göçmen işlerini daha iyi çözümlemek amacıyla Yıldız Sarayı merkez olmak üzere II. Abdülhamid’in başkanlığında Umum Muhacirin Komisyonu kurulmuştu. Bu komisyonun vazifesi göçmenlerin iskân ve iaşe meseleleri ile ilgili genel kararları almak, göçmenlerin yurtlarına dönmesini sağlamak, Anadolu’ya sevk edilecek olanların iskân mahallerini belirlemekti.

Kırsal alanda geçici olarak iskân edilen göçmenlerin iaşe masrafları yerli ahali tarafından karşılanıyordu. Halkın yardım elini uzatamadığı fakir göçmenlere ise ilk hasadı elde edinceye kadar bir buçuk, iki yıl süreyle muhtar ve ihtiyar meclisleri vasıtasıyla hazineden tayinat verilmeye çalışılıyordu. Göçmenlere 1864 yılına kadar yarısı fakir kabul olunup, bulundukları kaza emvalinden günlük yarımşar kıyye ekmek aynî veya bedeli nakdî olarak verilmekteydi. Bu yöntemle göçmenle-rin iaşe ihtiyaçları karşılanamayınca kaza meclislerince tespit edilecek fakir göç-menlere ekmek dağıtılması kararlaştırıldı. Bu karara göre, 0-10 yaş grubuna 100’er dirhem ve daha büyüklerine yarımşar kıyye ekmek verilecekti. Bu karara rağmen ilk ürünü alan göçmenlere de zaruret halinde yardım edilmekteydi.

Göçmenlerin iaşelerini ve sair ihtiyaçlarını karşılamak üzere değişik kurum ve kuruluşlar yardım komisyonları kurmuşlardır. 93 göçmenlerinin yararına olmak üzere mebuslar tarafından Muhacirine Muavenet Cemiyeti, İkinci Abdülhamid’in himayesinde İane-i Muhacirin Encümeni, ayanların teşebbüsleri ile Muhacirin İane Komisyonu, İstanbul’daki misyon şeflerinin önayak olmasıyla Milletlerarası Muha-cirlere Yardım Komitesi, Baronne Bourdett Coutts tarafından Sermaye-i Şefkat-i Os-maniye ve Stafford Housse Komitesi isimli yardım cemiyetleri kurulmuştur.

Birbirini takip eden savaşlar sonucu, himayeye muhtaç yetim sayısı oldukça art-mıştı. Yetim sayısı özellikle Birinci Dünya Savaşı’nda hat safhaya ulaşmıştı. Bunun üzerine, Maarif Nezareti bünyesinde Darüleytam Müdüriyet-i Umumiyyesi kurul-muş ve yurt çapında birçok şubesi açılmıştı. Yetim çocuklar söz konusu kurumun binalarında barındırılıp eğitilmeye çalışıldı. Bu kuruma kabul edilemeyen mülteci çocukları ise yerel idarelerce tesis edilen eytamhanelerde barındırılmaya çalışıldı.

Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan Tanzimat dönemine kadar izlediği dışa ve içe iskân politikaları ile konar- göçer unsurlar büyük oranda yerle-şik hale dönüştürülmüşlerdi. Bununla beraber Tanizmat dönemi itibarıyla henüz yerleşmemiş aşiret unsurları mevcuttu. Bunlar yayla ile kışlak arasında gidiş- ge-lişlerde yerleşik ahalinin malına ve canına zarar veriyorlardı. Devlet yerleşik toplumun aşiret saldırıları yüzünden yerlerini terk etmemeleri için çalışmaktaydı. Ancak söz konusu saldırılar askeri tedbirlerle kısa sürede önlenemiyordu. Bu ise yerleşik toplumun yerini yurdunu terk etmesi ile neticelenebilecekti. Aşiret men-suplarının yazın ve kışın ikamet ettikleri alanlar her zaman aynı değildi. Vilayet ve sancaklar arasında dolaşıyorlardı. Bu yüzden suçlu ve sanık takibi zorlaşıyor ve resmi makamlar arasında uzun yazışmalara sebebiyet veriyordu.

İskân politikasının belirlenmesinde ve tatbikinde Tanzimat döneminin hususî bir önemi haizdir. Bu dönemin iskân politikasının hedefi bir taraftan göçmenle-ri iskân etmek diğer taraftan asayişin temini, vergilerin arttırılması ve usulüne uygun bir şekilde toplanması, orduya alınacak asker sayısının yeterli hale geti-rilmesiydi. Bu hedefleri yakalayabilmek için de 1840’dan itibaren konar-göçerler Anadolu’nun çeşitli yerlerinde yerleştirilmeye çalışıldı. Amaç bir taraftan halkın refah ve güvenliğini arttırmak, diğer taraftan da Çukurova

Vilayet/Sancak

1878

1913

Vilayet/Sancak

1878

1913

Adana

6.464

6.513

Karahisar

-

201

Ankara

20.735

7.196

Karesi

-

10.689

Aydın

51.938

104.879

Kastamonu

28.815

184

Beyrut

2.542

-

Kayseri

-

4.415

Biga

22.440

2.903

Konya

11.908

6.120

Canik

-

2.786

Kosova

58.535

-

Çatalca

1.557

5.393

Mamuretülaziz

809

173

Diyarbekir

450

-

Manastır

1.651

-

Edirne

110.997

95263

Maraş

-

3.617

Erzurum

19.572

-

Menteşe

-

615

Eskişehir

-

6.534

Selanik

6.462

-

Halep

1.556

7.552

Sivas

57.259

7.769

Hüdavendigar

169.283

14.993

Suriye

10.789

2.291

İstanbul

-

2.594

Trabzon

35.189

-

İşkodra

2.346

-

Toplam

667.760

297.737

İzmit

46.463

4.868

Doksanüç Savaşı esnasında zorunlu olarak göç edenler yol inşa vergisi, temettuât vergisi, ağnam resmi, aşar ve toprak kirası gibi vergilerden muaf olmuş-lardı. Yine savaş esnasında çift çubuğunu ve her şeyini terk edip göçmek zorunda kalanlar askerlik hizmetinden on yıl süreyle muaf tutuldular.

Öte yandan çorak, kıraç, bataklık sahaya yerleştirilenler zamanla söz konusu alanları bayındır bir hale ge-tirmişlerdi. Bu ise tarım üretiminin artmasına vesile olmuştur. Netice itibarıyla Anadolu’nun ekonomik özelliği hayvancılıktan ziraate dönüşmüştür. Göçmenler yeni kültür bitkilerini ve yeni metodları tecrübe ederek Anadolu’nun ürün çeşitini ve mıktarını arttırdılar. Her şeyden önce Balkanlardan gelen göçmenler yeni tek-nolojinin kullanılmasına daha yatkın bir durumdaydılar.

Kırım Savaşı’nı müteakip kitlesel göçlerle karşı karşıya kalınınca özgün iskân projeleri planlamak, belirlenen ilkeler çerçevesinde göçmenleri iskân etmek ve sorunlarını gidermek amacıyla hususî bir teşkilatın oluşturulması kararlaştırıldı. Bu karar çerçevesinde 5 Ocak 1860 tarihinde Muhacirin Komisyonu kuruldu. Kitlesel göçler 1875 yılı itibarıyla sona erince Muhacirin Komisyonu lağvedildi ve münferit tarzda gelen göçmenlerin yerleştirilmesi ve sorunlarının çözülmesi Zaptiye Nezaretine bağlı bir heyete havale edildi.

Osmanlı coğrafyasına yönelik göçler savaş ve savaş sonrası olmak üzere iki gruba
ayrılabilir.

İskân ekonomik ve sosyal açıdan tarımsal iskân ve şehirsel iskân olmak üzere
iki ayrı şekilde gerçekleştirilmektedir. Tarımsal iskân ile yerleştirilecek ailelere,
konut, işletme binası ve tarım arazisi verilir. Ayrıca işletme ve donatım kredileri
ile desteklenerek aileler üretken hale getirilir. Şehirsel iskânda ise aileye konut,
işletme ve donatım kredisi verilir.

Arazi Tahsisi, Konut Yardımı, Zirai Yardım, Vergi Muafiyeti, Askerlik Muafiyeti, Eğitim Sorunu

Göçler neticesinde Balkanlarda kurulan ulus devletlerin sınırları içerisindeki Türk ve Müslüman nüfus bir hayli azalmıştır.

93 Harbi’nde yine kitlesel boyutta bir göç sorunuyla karşı karşıya kalınınca
Şehremanetinin bünyesinde göçmen sorunlarına çözüm bulmak ve iskânla ilgili projeler üretmek üzere İdare-i Umumiye-i Muhacirin Komisyonu oluşturuldu. Komisyon malî işler, iskân işleri ve sevk şubelerinden oluşacaktı.

93 Muhaceretinin yoğun olarak yaşandığı dönemlerde göçmen işlerini daha
iyi çözümlemek amacıyla Yıldız Sarayı merkez olmak üzere II. Abdülhamid’in
Osmanlı Devleti’nin Göç ve İskân Politikaları 142 Osmanlı’da İskân ve Göç
başkanlığında Umum Muhacirin Komisyonu kurulmuştu.

Babıâli bu dönemde mültecileri geçici iskân bölgesi ilan ettiği şehir ve kasabalarda iskâna elverişli yerlere yerleştirecektir. Kırım göçmenleri için Varna, İstanbul, Samsun; Kafkas göçmenleri için de Trabzon, Samsun ve İstanbul geçici iskân bölgesi olarak kullanılmıştır. Rumeli’den gelenler için Üsküp, Selanik ve Edirne hemen hemen her dönemde geçici iskân sahasıdır. Başkent İstanbul ise hemen her göç furyasında sığınılan ve geçici iskân sahası ilan edilen bir şehirdir.

Daimi iskâna tabi tutulanlar aşiret mensupları ve göçmenler olmak üzere iki grupta toplanabilir.