OSMANLIDA İSKAN VE GÖÇ

Osmanlı Devletinin kuruluşundan Tanzimat Dönemine kadar, İskân politikasının hedefi bir taraftan göçmenleri iskân etmek , diğer taraftan asayişin temini, vergilerin arttırılması ve usulüne uygun bir şekilde toplanması, orduya alınacak asker sayısının yeterli hale getirilmesiydi.

Aşiret mensuplarının iskana tabi tutulmasının nedenleri; göçmenleri iskân etmek di¤er taraftan asayiflin temini, vergilerin artt›r›lmas› ve usulüne uygun bir şekilde toplanması, orduya alınacak asker sayısının yeterli hale getirilmesiydi. Aşiretlerin yerleşik hale gelmesini isteyen resmi makamlardır. Sorunun yanıt (E) şıkkıdır.

1839- 1853 yılları arası 35- 40 bin kişi iskân edildi. Ancak Kırım Savaşı esnasında Toroslardaki bazı konar-göçer unsurlar asker ve vergi konusunda problem çıkarmışlar, bunun üzerine 1865’de Fırka-i Islahiye teşkil olunarak Maraş ve Elbistan arasındaki aşiretlerin iskân edilmeleri sağlanmıştır. II. Abdülhamid ve II.Meşrutiyet dönemlerinde de aşiret mensuplarını iskân faaliyetleri sürdürülmüştür.

Rumlar Mora’da 1821’de isyan ettiler. İsyanı, Hıristiyan-Müslüman çatışması şeklinde algılayan Avrupa kamuoyu asilere maddî ve manevî yardımda bulundu. İsyan 1824 yılına kadar gelişerek devam etti. Nihayet İbrahim Paşa, Mora’nın büyük bir kısmında Türk hâkimiyetini tekrar tesis etti. Ancak Rusya, İngiltere ve Fransa 4 Nisan 1826 Petersburg Protokolü ve 6 Temmuz 1827 Londra Antlaşması’yla bağımsız Yunanistan devletinin kurulmasına, Türklerle Rumların birbirlerinden ayrılmalarına karar verdiler.

1828-1829 Savaşı esnasında Rumeli, Kafkasya ve Anadolu’da cephe ve cephe gerisindeki topluluklar yerlerinden oynadı. Balkanlarda Rum ve Bulgar nüfus, Doğu Anadolu’da ise Ermeni tebaa Rus ordularını takiben Kırım ve Kafkasya’ya göçürüldüler.

Kırım Küçük Kaynarca Antlaşması (1774) ile bağımsız bir devlet haline dönüştürüldü.

Kırım Savaşı sonrası kendisini Kafkasya’da tamamen serbest hisseden Rusya, Kafkas toplumlarına karşı uzun yıllar sürecek olan taarruzlarını başlatacaktır. Rusların bu saldırılarına karşı Şeyh Şamil’in liderliğindeki bir avuç Müslüman mücahidi direndi. Şeyh Şamil’in 1859 yılında teslim olmasıyla Müslümanların Ruslara karşı yaptıkları savunma harekâtı kuvvetinden çok şey kaybetti. Bu tarihten sonra mücadele bir süre daha devam ettiyse de genel direniş 1863-1864 yıllarında sona erdi. Bu tarihten itibaren Kafkasya’dan Anadolu’ya ve Rumeli’ye yönelik kitle göçleri yeniden başladı.

27 Haziran 1877’de Tuna’yı geçen Ruslar kısa sürede Balkanlara ulaştı. Ruslar işgal ettikleri sahada Bulgar idaresini kurmak ve Bulgar toplumunu teşkilatlandırmak amacıyla Prens Cerkasky’yi görevlendirdi.

1804 isyanı ve sonrasında Sırpların baskı ve zulmüne dayanamayan Müslüman ahalinin bir kısmı Kosova, Makedonya, Tuna ve Anadolu’ya iltica ederken bir kısmı da Bosna’ya sığındı. Çetniklerin katliamından kurtulmayı başaran Karadağlı Müslümanlar da Bosna’ya göç ettiler.

Anadolu’ya gelen Giritli göçmenler için Babıâli çeşitli önlemler aldı. Giritli göçmenler yararına iane komisyonları oluşturuldu. Göçmenler fakir hemşerilerinin çocuklarını okutmak adına Maarifperver Cemiyeti adı altında bir cemiyet kurdular. Öte yandan özellikle Batı Anadolu kent ve kasabalarında Giritli Müslümanlara yapılan baskı ve şiddeti telin eden mitingler düzenlendi. Giritli müslümanların adada çok azalan nüfusları daha sonra mübadele sözleşmesiyle birlikte Anadolu'ya göç etmişlerdir. Osmanlı'nın Giritli müslümanları mübadele kapsamı dışında bırakması söz konusu değildir.

Alınan önlemlere rağmen 1919’da açlık, sefalet, salgın hastalık ve iskân meselesi bütün şiddetiyle devam ediyordu. Bu nedenle Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’ne ait imdat heyetleri Trabzon, Erzincan ve Erzurum yöresine hareket ettiler. Bu heyetler, yöre halkına din, mezhep ve millet ayrımı yapmaksızın yiyecek, giyecek ve ilaç yardımında bulundu.

Kırsal göçün ana sebebini köylülerin kendi aralarında ve sipahiyle olan anlaşmazlıkları oluşturmaktaydı. Bir diğer sebep toplum katmanları arasındaki hareketliliktir. Bu tür hareketlilik iki şekilde oluyordu: Müslümanlar eğitim yoluyla askeri unsura dahil olurken bazı müslim ve gayrimüslimler de köyden şehre göç edip zenaat ve ticaretle meşgul oluyorlardı.

19. yüzyılda iç göçlerin kitlesel boyutta azaldığı buna karşılık bireysel ve grup bazında artarak devam ettiği söylenebilir. Modern dönem olarak isimlendirilen bu dönemde ulus devlet, ticari ve sanayi toplumların sayıları artarken emperyalizmin egemenlik sahası yaygınlaştı. Bu gelişmelere paralel liman kentleri ekonomik ve nüfus açısından hızla gelişmeye başladı. Netice itibarıyla 1840- 1914 arası Osmanlı liman kentlerinin ticari ve ekonomik potansiyeli arttı.

1839- 1853 yılları arası 35- 40 bin kişi iskân edildi. Ancak Kırım Savaşı esnasında Toroslardaki bazı konar - göçer unsurlar asker ve vergi konusunda problem çıkarmışlar, bunun üzerine 1865’de Fırka-i Islahiye teşkil olunarak Maraş ve Elbistan arasındaki aşiretlerin iskân edilmeleri sağlanmıştır. II. Abdülhamid ve II. Meşrutiyet dönemlerinde de aşiret mensuplarını iskân faaliyetleri sürdürülmüştür.

1828-1829 Savaşı esnasında Rumeli, Kafkasya ve Anadolu’da cephe ve cephe gerisindeki topluluklar yerlerinden oynadı. Balkanlarda Rum ve Bulgar nüfus, Doğu Anadolu’da ise Ermeni tebaa Rus ordularını takiben Kırım ve Kafkasya’ya göçürüldüler. Müslüman ahalinin bir kısmı da daha güvenli olduklarını düşündükleri yerlere çekildiler. Ocakları işgal edilen veya işgal tehlikesiyle karşı karşıya kalan Müslüman ahalinin bir kısmı en yakın dağlık veya ormanlık alana sığındı. Bazıları da işgal tehlikesi taşımadığını düşündükleri şehir ve kasabalara yöneldiler. Samakocuk Müslümanları Zağra, Çırpan, Gümilcine, Filibe taraflarına; Dobruca ve çevresi Müslümanları ise Şumnu istikametine göç etti. Ahyolu ve Misivri bölgesi Müslümanları Zağra, İzladi ve Şumnu’ya; Yanbolu Müslümanları ise Edirne’ye kadar çekildiler.

Fransa, 1830 yılında Cezayir’i işgal etti. İşgal sahasındaki Cezayirliler iç bölgelere çekilerek Emir Abdülkadir’in liderliğinde Fransız kuvvetlerine karşı direndiler. Fransız kuvvetleri 1847 yılına kadar yerli halka karşı askeri operasyonlar gerçekleştirdi. Birçok yerleşim alanı tahrip edildi. Bu mücadeleler esnasında direnme gücünü yitiren Emir Abdülkadir Fas’a iltica etti. Fransa, 1848’de Cezayir’i ilhak ettiğini ilan etti ve ülkenin idaresini geniş yetkilerle donattığı genel valiye verdi.

Kırım Küçük Kaynarca Antlaşması (1774) ile bağımsız bir devlet haline dönüştürüldü. Bağımsızlık dönemini Rusya’nın müdahaleleri sonucu iç çatışmalarla geçirdi. Bu dönemde pek çok Kırımlı idareci, asker ve sivil Osmanlı ülkesine iltica etti. Rusya, 1783 yılında Kırım’ı işgal ve ilhak etti. İlhâkı müteakip, Rusların ilk icraatı Çarlık hâkimiyetini benimsemeyeceği düşünülen Kırım hanedanı Giraylar, Ruslara karşı ön saflarda savaşmış olan beyler ve mirzalar ile sair askerî ve dinî önderleri ve yakınlarını Osmanlı ülkesine sürmek oldu. Rus bürokrasisi Kırımlı sivillere de tedrici bir şekilde göçürme politikası uyguladı. Türklerin boşaltacağı yerlere Slav unsur, yeterli olmazsa diğer Hıristiyan unsurların yerleştirilmesi planlandı.

Berlin müzakerelerinde mülteci sorunu gündeme dahi alınmadı. Berlin Antlaşması ile Tuna vilâyeti topraklarında Osmanlı’ya sözde bağlı Bulgaristan Emareti’nin kurulması kararlaştırıldı. Emaret idaresi 29 Nisan 1879’da Alman Prensi Aleksander Battenberg’in Bulgar Prensi seçilmesi ile hayata geçti.

Hırvatistan, Sırbistan ve Karadağ arasında 51.129 km2 genişliğindeki bir toprak parçası üzerinde bulunan Bosna vilâyeti Osmanlı idaresinin son yıllarında Saray, İzvornik, Banaluka, Bihke, Travnik, Hersek ve Yenipazar sancaklarından oluşmaktaydı.

İsmet Paşa’nın Lozan’da sunduğu rapora göre, Yunan işgaline düşen bölgede 1.500.000 Anadolu Türk’ü ya göçmüş veya ölmüştü. Rum ve Ermeniler ise Yunan ordusunu takiben Anadolu’yu terk etmişlerdir. Bölgede nüfus kaybına uğramayan tek topluluk Musevîlerdi.