OSMANLIDA İSKAN VE GÖÇ

Devletin çeşitli politikaları ve uygulamaları da iç göçün sebepleri arasında yer almaktadır. Örneğin bir bölge fethedildiğinde oraya Türk nüfus yerleştirmek ve oradaki grupların bir kısmını başka bölgelere sevk etmek gibi uygulamaları vardı. Bunu sürgün yöntemiyle gerçekleştirmekteydi. Zaman zaman güvenlik ve asayiş gerekçesiyle bir kişi, grup veya topluluk başka bir bölgeye sevk edilmekte ve zorunlu iskâna tabi tutulabilmekteydi. Buna sürgün veya tehcir adı verilmiştir. Cezalandırma adına kişilerin bir bölgeden başka bir bölgeye gönderilmesi tagrib, tenkil, tebid veya nefy kelimeleriyle tanımlanmıştır. Tanzimat sonrası belge ve defterlerinde sürme, sürgün etme, uzaklaştırma ve memleketten çıkarma manalarına nefy, tagrip, icla, tebid, tard gibi terimler kullanılmıştır.

Siyasi sebeplerden dolayı Osmanlı Devleti’ne sığınan ecnebiler mülteci, ülkeyi terk edenler ise firari olarak tanımlanmıştır. Belirtmek gerekirse Türk tarihinde üsera-yı muhacirin olarak tanımlanan bir grup vardır. Bunlar Rus ordusu saflarında savaşırken Almanlara esir düşen Müslümanlardır.

Göçün sebebini belirleyen iki unsur vardır: Birincisi terk edilen mekân, ikincisi ise yerleşilen mekândır. Kişiyi yurdundan koparan ve göç etmeye zorlayan sebeplere itici sebepler denir. Yerleştiği yerin şartları ise çekici sebepleri oluşturmaktadır.

Batı’da ortaya çıkan ve gelişen ulus devletler dış politika adına mevcut askerî imparatorlukları parçalayıp yerine ulus devletlerin kurulmasını plânlamışlardı. Bu plânların gerçekleşmesi adına geliştirdikleri projelerden belki de en önemlisi şark politikasıdır. Şark meselesi olarak tanımlanan bu politikanın temel ilgi alanı Osmanlı coğrafyasıdır. Projenin gerçekleşmesi halinde Balkan Hıristiyan toplulukları ayrı devletler şeklinde ortaya çıkarlarsa, bölgede Osmanlı siyasî otoritesi sona erer, Batı’nın siyasî ve ekonomik desteğine muhtaç yeni pazarlar oluşur, belki de Katolik ve Protestan dünyası karşısında Ortodoks kilisesi milliyet esasında parçalanmış olurdu. Bu politikalar 1828 - 1829 ve 1877 - 1878 Osmanlı – Rus Savaşları ile uygulamaya kondu. Neticede söz konusu savaşların sonunda imza edilen Edirne ve Berlin antlaşmaları ile Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Sırbistan ve Karadağ devletleri kuruldu.

Rum isyanının ideolojisini ve şeklini plânlayanlar Fransız örneğinden hareketle Osmanlı’yı, Fener Patrikhanesi’ni ve Bizans’ı ötekileştirerek düşman ve kötü ilân ettiler. Sonrasında yaşanılan süreçte Cumhuriyetçiler söylemlerinde değişikliğe giderek düşmanlarının tanımını değiştirdiler. Neticede asi Rumlar için tek düşman kalmıştır: Osmanlı. Bu ortamda Batı dünyası Londra Antlaşması (6 Temmuz 1827), Navarin olayı (20 Kasım 1827) ve Edirne Antlaşması (14 Eylül 1829) ile olaya somut olarak müdahale etti. Neticede Osmanlı idaresi Yunanistan’ı 1830’da tanımak zorunda kaldı.

Berlin sonrası Balkanlardaki Türk hâkimiyetindeki topraklar İşkodra, Kosova, Selanik, Manastır, Edirne ve Yanya olmak üzere altı vilayete ayrıldı. Bu topraklarda yaşayan nüfusun toplamı Osmanlı’nın 1906/1907 tarihli nüfus sayımı sonuçlarına göre 4.158.182’dir. Bunun % 49.37’si Müslüman nüfustur.

Balkan devletleri bu coğrafyada Osmanlı aleyhine büyüme stratejisi takip ettiler. 1879- 1912 arası Balkanlarda yeni bir proje üretilip sahneye kondu. Proje Selanik, Kosova ve Manastır vilayetlerinin büyük bir kısmını kapsıyordu. Projenin ismi Makedonya idi.

Kafkas Müslümanlarını Hıristiyanlaştırmak amacıyla Rus çarının himayesinde Kafkas Müslümanlarını Hıristiyanlaştırma Cemiyeti adında bir teşkilat kurulmuştu. Bu teşkilâta üye olan misyonerler ve bu teşkilâtın hamisi olan kişiler, Müslümanların meskûn bulunduğu kazalara idareci olarak tayin edildiler. Bunların faaliyetleri askerî birlikler tarafından sürekli bir şekilde destekleniyordu. Hatta bazı Rus askerî birlikleri, Müslüman köylüleri Hıristiyan olmaya zorlamakla yükümlüydü. Bu baskılardan kaçıp kurtulmak isteyenlerin cezası Sibirya’ya sürgün, tehcir kararına direnmenin cezası ise idamdı.

Rumeli’de Rum ve Bulgar toplumu arasında ortaya çıkan soğukluk, hatta düşmanlık göç kararının alınmasını kolaylaştıran bir diğer etmendir. Bölgedeki asayişin bozukluğu, Fenerli Rum piskopos ve papazlarının tutumları, başıboş Arnavutların davranışları üzerine sınır boyundaki Bulgarlar Sırbistan’a göçmüşler ise de Niş Valisi Midhat Paşa’nın göçe sebebiyet veren ortamı ortadan kaldırması üzerine çoğu geri döndü.

Sosyologlar göçleri meydana geliş gerekçesi, güzergâhı, yönü ve katılan insan sayısını dikkate alarak tasnif etmişlerdir.

Zorunlu göçleri de kendi içinde gruplandırmak mümkündür. Bu tür göçlerin bir kısmında göç kararını doğrudan merkezi otorite verir. Burada birey edilgen bir durumdadır. Mübadele, sürgün, nefy, tagrib, tebid, tenkil, tehcir uygulamasına tabi tutulanlar bu gruba girerler. Aslında burada da mübadeleye tabi tutulanı diğerlerinden ayır-mak gerekmektedir. Zira sürgün, nefy, tagrib, tebid, tenkil ve tehcir uygulaması-na tabi tutulanlar merkezi otorite tarafından herhangi bir şeyle suçlanmaktadır. Mübadil böyle bir suçlamanın da muhatabı değildir. Sadece kimliğinden dolayı bulunduğu mekânı terk etmesi kendisine dikte ettirilmiştir. Muhaceret, mültecilik, sığınmacılık ve doğal afetlere bağlı göçler de zorunlu göç kapsamına dahil edilmek-tedir. Burada zorunluluğa karar veren göç edenin kendisidir. Yani göçmen, mülteci, sığınmacı, depremzede ve harikzede meskûn olduğu bölgede yaşamak için gerekli asgarî şartların kalktığına hükmederek mekânı değiştirmektedir.

Göç kültür değişmelerinin de ana nedenidir. Göç hem göçmeni, hem de yerli halkı değiştirir, yerli-göçmen kaynaşması gerçekleşir. Bu kaynaşmanın gerçekleş-mesinde mevcut otoritenin izlediği nüfus politikası etkilidir. Göçlerin en büyük etkisi kişiseldir. Göç kişinin her alanda bilinçlenmesini sağlar.

Balkanlardan Anadolu’ya yönelik göçlerin sebeplerini bu bölgede ulus devlet kurma projelerinin geliştirilmesi ve tatbik edilmesi oluşturmaktadır. Ulus devlet sınırları belirli toprak parçasında yasal güç kullanma hakkına sahip, halkı türdeşleş-tirecek ortak kültür, simge ve değerler oluşturmayı amaçlayan devlet tarzıdır.

Batı’da ortaya çıkan ve gelişen ulus devletler dış politika adına mevcut askerî imparatorlukları parçalayıp yerine ulus devletlerin kurulmasını plânlamışlardı. Bu plânların gerçekleşmesi adına geliştirdikleri projelerden belki de en önemlisi şark politikasıdır. Şark meselesi olarak tanımlanan bu politikanın temel ilgi alanı Osmanlı coğrafyasıdır. Projenin gerçekleşmesi halinde Balkan Hıristiyan toplu-lukları ayrı devletler şeklinde ortaya çıkarlarsa, bölgede Osmanlı siyasî otoritesi sona erer, Batı’nın siyasî ve ekonomik desteğine muhtaç yeni pazarlar oluşur, bel-ki de Katolik ve Protestan dünyası karşısında Ortodoks kilisesi milliyet esasında parçalanmış olurdu.

İkinci aşamada sınırları belirlenen topraklar üzerinde yaşayan toplulukları ulusa dönüştürme harekâtı başlatılır. Sınırları çizilen bölgede yaşayan imparator-luk tebaasını ulusa dönüştürmek için her şeyden önce devlete adını verecek etnik çekirdek seçilir. Sonraki aşamada hedef toplum diğer unsurlardan uzaklaştırılma-ya çalışılır. Bunun için de ötekileştirme yöntemine başvurulur. Öteki kavramına dayanılarak oluşturulan akımların başında ırkçılık, soykırım, etnik merkezcilik, tek kültürcülük ve ecnebi düşmanlığı gelir.

Kilise ve Hıristiyan din adamının klâsik dönemde Osmanlı toplumsal yapısında önemli bir konumu vardı. Din adamı Hıristiyanların eğitiminden, muhakeme işlerinden, vergilerin tahsilinden ve köylerin idaresinden sorumluydu. Osmanlı idaresi İkinci Mahmut ile birlikte merkezileştirme projesini uygulamaya koyunca Hıristiyan din adamları tedrici bir şekilde yetkilerini kaybetmeye başladılar. Deyim yerindeyse Hıristiyan-ların padişahlığından din adamlığı mevkiine indiler. Bu uygulama din adamlarının yetki, otorite ve liderlik vasfını kaybetmeleri ve yerlerini sivil Hıristiyanların alması sonucunu doğurdu.

Kırım ve Kafkasya’nın Ruslaştırılmasıydı. Rusya, bu politikasında başarılı olabilmek için asimilasyon siyaseti uyguladı.Asimilasyona isim değiştirme ile başlandı. Rusya işgal sahasında ilk etapta yetişkinlerin isimlerini Slavlaştırmaya çalıştı. Yeni doğanlar ise ebeveynin rızasına bakılmaksızın doğrudan Rus ismi ile nüfus kütüğüne kaydediliyordu. Eğitim ça-ğındaki Müslüman çocuklarının bir kısmı, anne babalarından alınıp Ortodoksluk felsefesine uygun olarak yetiştirilmek üzere yatılı Rus okullarına yerleştirilmek-teydi. Müslümanlara ait mahalle okullarının müfredatına ise zorunlu Rusça ders-leri konmaktaydı.

Kuzey Afrika’da ise halkı Müslüman olan Osmanlı vilâyetleri bulunmaktaydı. Avrupa devletleri aralarında vardıkları uzlaşma çerçevesinde buraları doğrudan işgal ettiler. Netice itibarıyla, buralarda millî devletler kurmayı düşünmediler. Bu bölgelerden de Türk hâkimiyetindeki topraklara göçler oldu. Bu göçlerin, Kırım, Kafkas ve Balkanlardaki kadar kitlesel bir boyut kazanmamasının temel sebebi burada azınlığa dayalı bir devletin kurulma plânlarının yapılmamasıdır.

Şüphesiz göçlerin ekonomik sebepleri tarih boyunca birçok değişikliğe uğramıştır. Modernite öncesi göçlerin ana nedeni : iklimde meydana gelen geçici veya sürekli değişim ve kullanma sonunda toprakların insan ve hayvan yiyeceğini yeterince üretememesi sonucu açlık ve kıtlığın baş göstermesidir. Göçebe ve yarıgöçebe toplulukların gelir kaynağı hayvan ürünleri ekonomisine dayandığı hatırlanırsa, uzun kuraklık ve sair doğal afetlerin bu eko-nomiyi nasıl sarstığı daha iyi anlaşılır.

Zorunlu göçler, otoriteye bağlı olarak bulunduğu yerden kitleleri ya da bireyleri başka yere gönderme yanında geçici olarak kendi isteğiyle doğal afetlerden ya da birtakım tehlikelerden uzaklaşmak amacıyla başka bir yere gitmektir. Otoriteye bağlı göçlerde bireyin isteği söz konusu değildir. Nefy, tenkil, tagrib, tebid, tenkil ve tehcir, sürgün bireyin herhangi bir şeyle suçlanması sonucunda bulunduğu yerden başka bir yerde zorunlu ikâmet etmesiyken, mübadele merkezi otorite tarafından kimliğinden dolayı bulunduğu mekânı terk etmesinin istenmesi demektir.