OSMANLIDA İSKAN VE GÖÇ

Göç hareketi güzergâhına göre iç göç, içe göç, dışa göç; iştirak edenlerin sayısına göre kitle göçü, grup göçü, bireysel göç; karar verene göre serbest (gönüllü) göç, zorunlu göç; süresine göre daimi göç ve mevsimlik göç şeklinde tasnif edilebilir. Bu nedenle sorunun yanıtı (C) şıkkıdır.

Göçlerin sonuçları ekonomik demografik, psikolojik, kültürel ve idari açılardan birtakım yeni düzenlemeler ve değişikliklere yol açabilir. Ancak rejim değişikliğine neden olmaz. Bu nedenle sorunun yanıtı (D) şıkkıdır.

Serbest ve bireysel göçlerin sebepleri birbirinden çok farklı olabilmektedir. Bununla beraber yine de söz konusu göçlerin sebeplerini eğitim, sağlık, ekonomik olarak gruplandırmak mümkündür. Zorunlu göçlerin sebeplerini ise sınır bölgesinde güvenlik koridoru oluşturma siyaseti, doğal afetlere karşı halkı korumak, savaş sonrasında yeniden uyum veya savaş sonrası bir bölgenin hâkimiyet açısından el değiştirmesi şeklinde gruplandırmak mümkündür. Nüfus artışı ve iklim şartlar› başlı başına göç sebebini oluşturmaktadır. Nüfus baskısı ekonomik baskıyı da beraberinde getirir. Söz konusu baskılar sonucu refah seviyesi düşük toplumdan müreffeh topluma, nüfus fazlası toplumdan nüfusu az olan gelişmiş ülkeye yönelik kitle göçleri gerçekleşir. Bu nedenle sorunun yanıtı (C) şıkkıdır.

Rus bürokratları çeşitli yöntemleri kullanarak yerli ahaliyi Hıristiyanlafştırmaya ve Ruslaştırmaya çalışıyorlardı.Bu siyasetin uzun vadedeki hedefi Kırım ve Kafkasya’nın Ruslaştırılmasıydı. Rusya işgal sahasında ilk etapta yetişkinlerin isimlerini Slavlaştırmaya çalıştı. Asimilasyon politikasında izlenen bir diğer yöntem dinî eğitim ve faaliyetlerine getirilen kısıtlamalardır. Uleman›n sayısı azaltılmaya çalışıldı ve Rusçayı bilmeyen imam ve hocalara görev verilmedi. Bu uygulamalar neticesinde Kırım, Kazan ve Kafkasya’da toplumun dinî bilgisi zayıfladı. Eğitim çağındaki çocuklar bu şekilde Hıristiyanlaştırılıp Ruslaştırılmaya çalışılırken , yetişkin Müslümanlar da baskı yoluyla din değiştirmeye zorlanıyorlardı. Bu baskılardan kaçıp kurtulmak isteyenlerin cezası Sibirya’ya sürgün, tehcir kararına direnmenin cezası ise idamdı. Bu nedenle bu sorunun yanıtı (B) şıkkıdır.

Balkanlardan Anadolu’ya yönelik göçlerin sebeplerini bu bölgede ulus devlet kurma projelerinin geliştirilmesi ve tatbik edilmesi oluşturmaktadır. Hıristiyan nüfusun yoğun olarak yaşadığı Osmanlı topraklarında ulus devletler kurdurulmuştur. Söz konusu devletlerin kuruluşu aşamas›ndaki savaş, işgalci devletin ve onun himayesinde çok milletli ve çok kültürlü coğrafyada oluşturulan ve ulus devlet olarak tan›mlanan otoritenin izledikleri etnik arındırma politikaları işgal sahasında kitlesel göçlere sebebiyet vermiştir.Balkanlar’da Hıristiyan etnik unsurların müstakil devlet kurmaları desteklenirken, Müslümanlara aynı destek verilmemiş, hatta Bosna örneğinde olduğu gibi siyasî millî bir teşekkül olarak ortaya ç›kmalarına belki de engel olmak düşüncesiyle işgal edilmiştir.Bulgar milliyetçiliği ve Panslavizm ideolojileri modern Bulgar okulları vasıtasıyla geniş kitlelere benimsetilmiştir. Bu nedenle sorunun yanıtı (E) şıkkıdır.

Özellikle Rusya eline geçirdiği Kırım ve Kafkasları nüfus aç›s›ndan ilk etapta Hıristiyanlaştırmayı, ikinci etapta Ruslaştırmayı planlamışt›r. Bu planı doğrultusunda özellikle 1828-1829 Osmanl› Rus Savaşı esnas›nda, K›r›m Savaşı sonrası Balkanlar ve Kuzey ve Doğu Anadolu bölgesinde yaşayan Rum, Ermeni ve Bulgar nüfusu Rus diplomatları ve Rus misyonerleri vasıtasıyla göç etmeye teşvik edecektir. Keza yeni kurulan Bulgaristan, Sırbistan ve Karadağ gibi Balkan ulus devletleri de kendi ülkelerindeki Hıristiyan nüfusu arttırmak amacıyla Osmanl› co¤rafyas›nda kültürel olarak yakınlık duydukları toplulukları göçe teşvik etmişler, hatta göçürme yoluna gitmişlerdir. Öte yandan Osmanlı güvenlik güçlerinin takibinden kurtulmak isteyenler çözümü Amerika’ya göç etmekte bulacaklard›r. Amerikal› misyonerlerin göç propagandalar› da dışa göçü tetiklemiştir. Ayrıca iş arayanlar Karadeniz’in kuzeyine veya Amerika’ya çalışmak amacıyla gitmişlerdir.

Öteki kavramına dayanılarak oluşturulan akımların başında ırkçılık, soyk›r›m, etnik merkezcilik, tek kültürcülük ve ecnebi düşmanlığı gelir. Doğru Yanıt (E) şıkkıdır.

Kuzey Afrika’da halkı Müslüman olan Osmanl› vilâyetleri bulunmaktayd›. Avrupa devletleri aralar›nda vard›klar› uzlaşma çerçevesinde buralar› do¤rudan işgal ettiler. Netice itibarıyla, buralarda millî devletler kurmay› düşünmediler. Bu bölgelerden de Türk hâkimiyetindeki topraklara göçler oldu. Bu göçlerin, K›r›m, Kafkas ve Balkanlardaki kadar kitlesel bir boyut kazanmamas›n›n temel sebebi burada az›nl›¤a dayal› bir devletin kurulma plânlar›n›n yap›lmamas›d›r. Bu nedenle sorunun yanıtı (D) şıkkıdır.

Göçe karar verene göre göçler serbest göçler ve zorunlu göçler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Gönüllü göçler olarak da tanımlanabilen serbest göçlerde göçmen gideceği yeri, zamanı ve şartlar› kendisi tayin etmektedir. Bu nedenle sorunun yanıtı (E) şıkkıdır.

Muhaceret, mültecilik, sığınmacılık ve doğal afetlere bağlı göçler de zorunlu göç kapsamına dahil edilmektedir. Burada zorunluluğa karar veren göç edenin kendisidir. Yani göçmen, mülteci, sığınmacı, depremzede ve harikzede meskûn olduğu bölgede yaşamak için gerekli asgarî şartların kalktığına hükmederek mekânı değiştirmektedir.

Gurbetçi çalışmak üzere geldiği büyük şehirde iş bulamaz ise merkezi idare tarafından asayişi bozmaya potansiyel aday olarak algılanır ve serseri lafzıyla tanımlanır. Osmanlı özellikle zaman zaman nüfus yoklamaları yapmak suretiyle taşradan gelmiş olup işsiz güçsüz olanları yani bürokratın ifadesiyle serserileri memleketlerine geri döndürmeye çalışırdı.

Osmanlı bürokratı resmi yazışmalarda karışıklığa yer vermemek için mültecileri de sınıflandırabilmiştir. Örneğin, Birinci Dünya Savaşı esnasında ocağını terk edip iç kesimlere çekilmek zorunda kalanlar Şark mültecisi şeklinde isimlendirilecektir. Bu hadiseyi tanımlamak için Trabzonlular muhacir çıkmak, Erzurumlular kaçhakaç (kaça kaç), Adanalılar kaçkaç ifadelerini kullanmışlardır. Osmanlı bürokratı yine savaş sebebiyle Millî Mücadele döneminde ocağını terk eden Güneyli veya Batı Anadolulu Türk’ü felaketzede veya harikzede şeklinde tanımlamıştır. O halde harikzede Millî Mücadele döneminde Yunan istila ve işgali sebebiyle evleri yakılıp yıkılanlar ile ocaklarını terk edip dağa çıkanlar veya daha iç bölgelere çekilenleri içermektedir. Benzer bir durumla karşı karşıya kalan Maraşlılar ise felaketzede olarak tanımlanmıştır. Muhacir ise mülteci statüsünde gelip geri dönemeyen ve Osmanlı coğrafyasında yerleşen veya her iki devletin iznini alarak barış döneminde yerleşmek kastıyla gelen kişiler için kullanılan bir terimdir.

Zorunlu göçlerin sebeplerini ise sınır bölgesinde güvenlik koridoru oluşturma siyaseti, doğal afetlere karşı halkı korumak, savaş sonrasında yeniden uyum veya savaş sonrası bir bölgenin hâkimiyet açısından el değiştirmesi şeklinde gruplandırmak mümkündür.

Göçlerin ekonomik sonuçları oldukça karmaşıktır. Teorik olarak göç veren ülke ekonomik kayıp, göç alan ülke ise ekonomik kazanç elde eder. Zira göçmen kafileleri ekonomik gelişme konusunda değişikliklere daha yatkın olurlar. Onlar kendi memleketlerindeki olumlu üretim vasıtalarının yanı sıra yeni vardıkları yerin imkânlarını da dikkate alarak daha faydalı gelişmelere öncülük ederler. Fakat yerli toplum için işsizlik sorunu ortaya çıkabilir. Bu da yerli göçmen gerginliği ve hatta çatışmasına sebebiyet verebilir. Göç veren ülkede demografik kaybın yanı sıra ekonomik kayıp da söz konusu olur.

Bu politikalar 1828-1829 ve 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşları ile uygulamaya kondu. Neticede söz konusu savaşların sonunda imza edilen Edirne ve Berlin antlaşmaları ile Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Sırbistan ve Karadağ devletleri kuruldu.

Bulgar Başpiskoposluğunun lağvedildiği tarihlerde Bulgar keşişi Paisiy, Bulgar tarihi ile ilgili kitabını telif etti. Bulgar papazı Sofroniy, Bulgarlara milli benlik kıvılcımını ateşleyecek olan kitaptaki fikirlerin geniş bir çevreye yayılmasını temin etti. Petir Beron, 1824’de Avusturya’da Bulgar alfabesini ilk kez bastırıp dağıttı. Bu faaliyetler sonucu Tuna coğrafyasında Bulgarlık duygusu oluştu. Bulgar milliyetçiliği Panslavizm ile gelişti ve genişledi. Rus Panslavist öncülerden Venelin, 1828-1829 savaşında tanıdığı Bulgarlarla ilgili kitabını telif etti. Bu esere göre, Bulgarlar Türk değil, Volga Slavlarından idi. Söz konusu eserlerde işlenen Bulgar milliyetçiliği ve Panslavizm ideolojileri modern Bulgar okulları vasıtasıyla geniş kitlelere benimsetildi. Bu çalışmalar Tuna topraklarında Türk ve Bulgarlar arasında bir ötekileşme fikri uyandırmış ama düşmanlık yaratamamıştı.

18. yüzyıl sonu itibarıyla Kırım ve Kafkasya Müslüman toplulukların ezici çoğunluğu oluşturduğu bir coğrafyadır. Yukarıda ifade edilen mantık çerçevesinde Kırım ve Kafkaslarda Müslüman toplulukların denetiminde millî devletlerin plânlanıp hayata geçirilmesi beklenirdi. Ancak böyle bir süreç yaşanmadı. Konjonktür gereği 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması ile Kırım Hanlığı, halkın karşı çıkmasına rağmen müstakil hale getirilmişse de Rus işgali gecikmedi.

Osmanlı coğrafyasında meydana gelen dışa göçün sebeplerinden birisini ikinci bir devletin göçü teşvik ve tahrik etmesinden kaynaklanmaktadır. İkincisini ise zorunlu askerlikti.

Yayla ile kışlak arasında mevsimine göre mekik dokuyan kişiler konar- göçer olarak tanımlanmaktadır. Göçebe ise kendi toprağı olmayan, ırgatlık yapanlara verilen bir sıfattı.

Göçler iştirak edenlerin sayısına göre de kitle göçü, grup göçü ve bireysel göç şeklinde tasnif edilmektedir. Bireysel göç bireyin kendi iradesiyle gerçekleştirdiği yer değiştirme hareketidir. Büyük bir topluluğun kısa bir sürede yaptığı göç ise kitle göçü olarak adlandırılır.