OSMANLIDA İSKAN VE GÖÇ

Sürülerini yaylağa çobanları ile gönderip kendileri ise aileleriyle birlikte yaz ve kış iskân mahallerinde kalacaklar; gerektiğinde yerel idarecilerin verdiği görevleri hemen yapacaklardı. Güvenilir ve itimat edilir kimseler oymaklara “başbuğ” tayin edilerek, aralarında çıkabilecek anlaşmazlıklarda kanunlara aykırı hareket edenler bertaraf edilecekti.

Kadı ve Naib: İlmiye sınıfına mensup olan kadı, Osmanlı şehir idaresinde beledî, mülkî ve idarî fonksiyonlar birbirinden kesin çizgilerle ayrılmadığı için yargı mercii olduğu kadar asayişin de amiriydi. Aynı zamanda vakıfların denetimi, belediye hizmetleri ve zabıta görevlilerinin de amiriydi. Bu sebeple onun adlî görevi yanında idarî, ilmî ve askerî görev ve yetkileri de vardı.

İskanbaşı: İdareciler tarafından, yerleştirilen oymaklar ve boylar üzerine tayin edilen ve onların durumlarını, ruhiyatlarını çok iyi bilmesi lazım gelen ve daimî şekilde onlarla temas etmesi gereken şahıstır.

Derbente benzer teşkilâtlanma eski Türk devletlerinde de görüldüğü, Selçuklularda “ribat”, İlhanlılarda ise “tutkavul”, olarak geçmektedir.

Derbentçiler müslüman veya hıristiyan olabileceği gibi aynı köyde oturan farklı dine mensup kişiler de birlikte derbentci olarak kaydedilebilirdi.

Menzil: Sözlükte bir günlük yol, yol üzerindeki konak yerleri veya ev manâlarına gelmektedir.

Kalenin en yetkili kişisi dizdarlardır. Dizdar kalenin ve şehrin güvenliğinden sorumlu bir yöneticidir.

Panayır: Panayırlar, hafta pazarlarından daha ziyade, yılda bir veya birkaç kez belirli zamanlarda bir hafta veya on gün gibi bir süre açık kalan alan pazarları olarak nitelendirmek mümkündür. Panayırlar oldukça geniş sayılabilecek bir bölgenin esnaf ve tüccarları ile bölge halkının bir araya geldiği yerlerdi.

Tekke şeyhlerinin birçoğu, daha önce medrese (ilmiye sınıfı) mensupları iken sonraları tasavvufa yönelerek şeyhlik mertebesine yükselmişlerdi. Bu bakımdan tekkelerde yerine göre tefsir, hadis, fıkıh, kelam, tarih konularına da değinilirdi.

Tekke ve zaviyelerin bir kısmı devlet tarafından bilhassa yolculuk için tehlikeli olan yerlere tesis ediliyordu. Bu bakımdan dağlarda, aşılması zor boğaz ve geçitlerde kurulan tekkeler, askerî sevk ve idareyi kolaylaştırmak, ticarete engel olabilecek eşkıya vb. kimselere mani olmak için birer jandarma karakolu vazifesi görüyorlardı. Bu hizmetin yanında tekkeler karlı ve yağmurlu günlerde de yolculuk yapan veya ticari sevkiyatta bulunanlara birer sığınak oluyordu. Tekkeler yolculara hizmet etmek, onlara yemek yedirip gecelemelerini sağlamak karşılığında her türlü vergiden muaf sayılıyorlardı.

Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinde, konar-göçer aşiretlerin fethedilen yerlere yerleştirilmesi şeklinde dışa dönük bir iskân politikası uygulanmıştır. Fakat hiç bir zaman amaç fethedilen yeni yerlerde yaşayanları din, dil ve kültür bakımından asimile etmek olmamıştır. İlk dönemlerde gönüllülük esasına göre yapılan bu yerleştirme siyasetinde, imparatorluğun dinamizmini ve fetih politikalarının kesintiye uğramasının akabinde değişik bir politika takip edilmiştir. Bu itibarla, XVII. Yüzyılın sonlarından itibaren içe dönük bir iskân politikası izlenmiştir. Osmanlı Devleti, ülke içerisindeki düzeni sağlamak ve konar-göçerlerden faydalanmak gayesiyle XVII. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren iskân çalışmalarına başladı. A, B, C ve D şıklarında belirtilenler bu iskan çalışmalarının başlıca sebepleridir. Doğru cevap E'dir.

İskânın uygulanmasında en önemli kişi olan sancakbeyi, bulunduğu mahallin hem idarî hem de hukukî yetkilerine sahip olmasından dolayı merkezden gelen görevlilere birinci derecede yardımcı olacak kişi idi. Bulunduğu yerin sancakbeyi, iskân edilecek olan konar-göçer ahaliyi en iyi bir şekilde tanımasından dolayı iskânın başarılı olmasında oldukça etkili bir konuma sahiptir. Doğru cevap B'dir.

İlmiye sınıfına mensup olan kadı, Osmanlı şehir idaresinde beledî, mülkî ve idarî fonksiyonlar birbirinden kesin çizgilerle ayrılmadığı için yargı mercii olduğu kadar asayişin de amiriydi. Aynı zamanda vakıfların denetimi, belediye hizmetleri ve zabıta görevlilerinin de amiriydi. Bu sebeple onun adlî görevi yanında idarî, ilmî ve askerî görev ve yetkileri de vardı. Doğru cevap D'dir.

Voyvoda, bir nevi hükümet tarafından tayin edilen bir idareci konumundaydı. Bunlara aynı zamanda “Türkmen Ağası” da denilmekteydi. Bu itibarla voyvodalar, bağlı oldukları Sancakbeyinin gediklilerinden veya mahallî hanedanlardan, ahalinin rızası alınmak suretiyle voyvoda tayin edildiği için iskâna tabi tutulanlar ile birlikte iskân sahasında bulunmaktaydılar. Doğru cevap B'dir.

Derbentçiler müslüman veya hıristiyan olabileceği gibi aynı köyde oturan farklı dine mensup kişiler de birlikte derbentci olarak kaydedilebilirdi. Doğru cevap C'dir.

Menzil, sözlükte bir günlük yol, yol üzerindeki konak yerleri veya ev manâlarına gelmektedir. Osmanlı Devleti’nde, hareket hâlindeki bir ordunun konakladığı, bir kervânın durup geceyi geçirdiği, resmî evrâk taşımakla görevli olan bir memurun belirli mesâfelerde at değiştirmek, dinlenmek veya geceyi geçirmek için mola verdiği yer için kullanılan bir tabirdir. Merkezî idâre tarafından organize edilen menziller, haberleşme menzilleri, askerî menziller veya hac menzilleri olarak üç değişik amaç için kullanılmışlardır. Doğru cevap A'dır.

Kervanların güvenliği ve konaklaması için anayol kenarında tesis edilen vakıf yapılara han veya kervansaray adı verilir. Kervansaraylar, kitabelerinde ve kaynaklarda han, ribât şeklinde de geçmektedir. Şehirlerarasındaki yollar üzerinde yaptırılan ve kuruluşları bakımından çeşitli ihtiyaçları karşılayacak şekilde olanlara ise kervansaray denilmektedir. Kervanlar, burada geçici olarak konakladıkları gibi ellerindeki malları pazarlama imkânı da bulmuş olurlardı. Dolayısıyla bölge insanının sosyal ve ekonomik yönden etkilendiği alanlar olarak da belirtebiliriz. Doğru cevap B'dir.

İskânın sosyal etkileri tekke, zaviye ve vakıflardır. Doğru cevap E'dir.

Bir nevi yaygın eğitim kurumu olan tekke ve zaviyeler, kırsal kesimin eğitim-öğ- retim faaliyetlerinin yerine getirilmesinde, özellikle yeni iskân mahallerinde halka dinî eğitimin yanısıra psikolojik manada eğitim vermekteydiler. Halka daha çok dinî ve ahlakî konulardan bahsedilirdi. Zira tekke şeyhlerinin birçoğu, daha önce medrese (ilmiye sınıfı) mensupları iken sonraları tasavvufa yönelerek şeyhlik mertebesine yükselmişlerdi. Bu bakımdan tekkelerde yerine göre tefsir, hadis, fıkıh, kelam, tarih konularına da değinilirdi. Ayrıca tekke ve zaviyelerin bir kısmı devlet tarafından bilhassa yolculuk için tehlikeli olan yerlere tesis ediliyordu. Bu bakımdan dağlarda, aşılması zor boğaz ve geçitlerde kurulan tekkeler, askerî sevk ve idareyi kolaylaştırmak, ticarete engel olabilecek eşkıya vb. kimselere mani olmak için birer jandarma karakolu vazifesi görüyorlardı. Fakat, tabip yetiştirme gibi bir görevleri yoktu. Doğru cevap D'dir.

Yerleşimcileri çekmek için kullanılan diğer bir yöntem ise, vakıfların kurulduğu yerlerin avârız-ı dîvâniye ve tekâlif-i örfiyeden muaf tutulmasıdır. Doğru cevap E'dir.