OSMANLIDA İSKAN VE GÖÇ

Konar-göçerlerin iskân edilmelerinin bir  nedeni de devlet tarafından kontrol edilmesi zor olan guruplara, özellikle Suriye’deki Arap bedevilere karşı bir emniyet unsuru olarak set vazifesi görmelerini sağlamak içindir. Suriye, Şam ve Halep taraflarında Aneza ve Şammar adlı Arap aşiretlerinin baskısı sonucu harap ve terk edilmiş yerlere konar-göçerlerin iskân edilmesiyle birlikte Halep-Şam ticaret yolunun emniyetinin sağlanması en önemli amaçlar arasında idi. Ayrıca, önemli derbent ve geçit hizmetlerinde de konar-göçer aşiretlerin yerleştirilmesi uygun görülmüştür.

Verilen arazilerde ziraî faaliyette bulunup bulunmadıkları sıkı bir şekilde takip edilecek ve elde edilen ürünlerinden topraklarının verimlilik durumuna göre vergi vermeleri zorunlu hale getirilecekti.                                                                            Yerleşme arzusu içerisinde olan oymak, cemaat ve aşiret mensuplarına evlerini inşa etmek ve ziraat yapabilmek için yeterli toprağın verilmesi. Konar-göçer hayatı terkedip, silahlarını bırakıp, kendilerine gösterilen yerlerde evler yapmak, çiftçilik ile uğraşmak, yerleşme nizamlarının ana hükümlerindendi. Zira devlet için reayanın mümkün olduğu kadar fazla toprak işlemesi ve dolayısıyla tarım ekonomisine dayanan bir yapıya sahip olan devlete fazlaca bir gelirin temin edilmesi öngörülmekteydi.                                                           

Konar-göçerlerin iskân edildikleri yerlere kendilerini kontrol edecek bir başbuğ tayin edilerek aralarında çıkabilecek anlaşmazlıkları bertaraf etmek ve kanuna aykırı hareket edenleri tesbit ederek cezalandırmak, ayrıca bu mekanizma sayesinde iskân sahasında huzurun oluşturulması en temel gaye idi.                                                                                        Sürülerini yaylaya çobanları ile gönderip kendileri ise aileleriyle birlikte yaz ve kış iskân mahallerinde kalacaklar; gerektiğinde yerel idarecilerin verdiği görevleri hemen yapacaklardı. Güvenilir ve itimat edilir kimseler oymaklara “başbuğ” tayin edilerek, aralarında çıkabilecek anlaşmazlıklarda kanunlara aykırı hareket edenler bertaraf edilecekti.
Oymakları konar-göçer hayattan çıkarıp yerleşik hayata intibak ettirmek suretiyle hem şekavet olaylarının önüne geçmek ve hem de ekonominin canlanmasını temin etmek planlanmıştı.

İskânın uygulanmasında en önemli kişi olan sancakbeyi, bulunduğu mahallin hem idarî hem de hukukî yetkilerine sahip olmasından dolayı merkezden gelen görevlilere birinci derecede yardımcı olacak kişi idi. Bulunduğu yerin sancakbeyi, iskân edilecek olan konar-göçer ahaliyi en iyi bir şekilde tanımasından dolayı iskânın başarılı olmasında oldukça etkili bir konuma sahiptir. İskân memurları ile doğrudan irtibata geçerek ahalinin hangi mahallere iskân edilirse daha faydalı olacağına sancakbeyi ve onun yardımcıları olan alaybeyleri karar verirlerdi. Komisyonda çok önemli görev ifa eden sancakbeyi, idaresi altındaki oymak ve cemaatleri motive etmede de önemli yere sahipti. Zira merkezden gelen memurlar, konar-göçer ahalinin psikolojik durumuna vakıf olamadıkları için onları en iyi anlayan ve yönlerdiren kişi olarak sancakbeylerini belirtebiliriz.

Konar-göçerlerin yapı itibariyle teşekkülleri çeşitlilik arz etmekte olması nedeniyle bunları anlayabilmek açısından konar-göçerleri sınıflandırmamız mümkündür:

1- Bir boydan ibaret olan tek başına ve müstakil bir grup halinde bulunanlar.
2- Bir boydan ayrılmış ve zamanla türeyerek sayıları dörtten on altıya veyahut daha fazla olan oymaklar grubu ki bunlar genellikle reislerinin adıyla anılmaktaydı.
3- Federasyon şekli gösteren gruplar. Bu tarz gruplar ise ana teşekkülden ayrılmış olup, muhtelif oymakların birleşmesiyle meydana geldiği gibi, bir teşekkülden ayrılmış küçük grupların birleşmesinden de meydana gelebilirlerdi.

İskânda görevli olanlar arasında Türkmen ağasının, diğer bir adıyla Voyvodanın da önemli bir yeri bulunmaktadır. Zira konar-göçer teşekküllerinden gerek padişah haslarına dâhil olanlar, gerekse bir sancağın vergi dairesine dâhil olarak mâlî bakımdan mukataaya verilmek suretiyle idare edildikleri zaman, voyvoda olarak bilinen kimseye bu topraklar malîkâne suretiyle verilmekteydi. Voyvoda, bir nevi hükümet tarafından tayin edilen bir idareci konumundaydı. Bunlara aynı zamanda “Türkmen Ağası” da denilmekteydi.Bu itibarla voyvodalar, bağlı oldukları Sancakbeyinin gediklilerinden veya mahallî hanedanlardan, ahalinin rızası alınmak suretiyle voyvoda tayin edildiği için iskâna tabi tutulanlar ile birlikte iskân sahasında bulunmaktaydılar. Zira bunlar, kendilerine bağlı yerleşik veya konar-göçerlerin sayımını düzenli bir şekilde tespit ederek ona göre vergisini tahsil etmekteydi.
İskân edilmiş aşiretlerin haklarının muhafazası ve başkaları tarafından yapılacak her türlü müdahalenin önlenmesinden de voyvodalar sorumluydu. Bu itibarla voyvodalar, aşiretlerinin bulunduğu mekânlara en yakın yerde veya bölgede otururlardı.

İskân dairesini oluşturan meslek sahiplerinden biri olan mimar ise, sürekli olmamakla birlikte, bu daire içinde sulama ve benzeri yapım işleri, ziraata elverişli arazinin keşif ve etüdünde görevlendirilmekteydi. Su kaynağının bulunduğu yerlerde, icap eden tesisatı yapmakla görevli olarak gösterilen lüzum üzerine merkezden gönderilirlerdi. Bununla beraber her iskân mahallinde bu iş için ayrı bir mahallî mimarın olduğu muhakkaktır. Çünkü iskân bölgesini ve ahaliyi tanıyan bu mimar merkezden gönderilen mimar ile birlikte hareket ederek iskânın istenilen bir şekilde olması temin edilmekteydi.

Derbentler dört tarafı duvar ile çevrili küçük bir kale şeklindedir. Müştemilatında yer alan han, cami, mektep ve dükkânlar ile adeta küçük bir kasaba hüviyeti özelliği taşır. Derbentler, yolların kavşak noktalarına kurulmuş güvenlik ve asayişin sağlandığı yerlerdir. Çok önemli ve stratejik yerlerde kurulan derbentler, ticaret kervanlarının ve ordunun geçişinde son derece önemli yerlerdendir. Issız yerlerin iskâna açılmasında da derbent teşkilatından istifade edilmiştir. Bu maksatlarla kurulan derbentleri, yurtluk ve ocaklık şeklinde belirtebiliriz. Buralara iskân edilen ahali umumiyetle konar-göçer reayadan teşekkül etmekte ve bunlar yaptıkları bu vazifenin karşılığında da vergiden muaf tutulmaktaydılar. Bu itibarla derbentleri, derbent mahiyetindeki kaleler, vakıf şeklindeki derbent tesisleri, derbent olarak kullanılan han ve kervansaraylar olarak tasnif etmek mümkündür

Köprü yerlerinde bulunan derbentler: Bazı köprülerin bir geçit üzerinde kurulmuş olması onların aynı zamanda derbent karakterine sahip olmalarını sağladığı belirtilmektedir. Zira önemli geçiş yerlerinde bulunan bu köprülerin sürekli olarak muhafazası ve onarımı gerekmekteydi. Eğer orası tehlikeli bir bölge ise köprü yanlarına kuleler inşa ediliyordu.         Derbent mahiyetindeki kaleler: Önemli geçitlerde ve yollarda tesis edilme lüzumu olan kaleleri derbent kategorisinde değerlendirmek gerekmektedir. Bu kaleler yolların ve geçitlerin en tehlikeli olan yerlerinde bulunmaktaydı. Fırat nehri yanındaki Caber kalesi ile Ceyhan nehri üzerindeki Misis, bu şekilde birer derbent hüviyetindedirler. Özellikle hac yolunda bu tip kaleler dizisi görülmüştür. Hac zamanı hacı kervanlarının bir zarara uğramaması için bu şekilde sıkı tedbirler alınmıştır.                                                                                                                                                                                                      Büyük vakıf şeklindeki derbent tesisleri: Vakıflar ülkenin kuruluşundan itibaren özellikle tarımda, sulamada ve ıssız yerlerin ekilip biçilmesi faaliyetinde etkin rol oynamışlardır. Bu vakıflar da yine derbent olarak değerlendirilmektedir.                          Han ve kervansarayların derbent olarak kullanılması: Ticaret yolları üzerinde her menzil başında inşa edilen han ve kervansaraylar, bizim için yapıldıkları devrin iktisadî ve sosyal politikasının delilidirler.

Çarşı, Arasta ve Bedesten: Dükkânların düzenli biçimde karşılıklı birer sıra halinde dizilmiş olmalarından veya ordugâh pazarlarının askerî disiplin içinde “tanzim edilmiş satış” yapmalarından yahut her iki sebepten bu dükkânların gezgin satıcılara nispetle her hususta düzene konulmuş  olmalarından ileri gelmeleri sonucu bu adları almaları mümkündür.
Arastalar, sonraları aralarına değişik esnafın da karışmasına rağmen, genellikle aynı malın ticaretini yapan dükkânlardan oluştukları için “Terlikçiler arastası”, “Kürkçüler arastası”, “Baharatçılar arastası” gibi isimlerle de anılmışlardır. Bu çarşılar, başta camiler olmak üzere vakıf eserlere gelir sağlamak amacıyla onların yakınında veya bazı hallerde ayrı olarak uzağında yapılmıştır. Özellikle camilere yakın yapılmalarının başlıca sebebi, o camiye cemaat temin etmek ve çevresine canlılık kazandırmaktır.                                                              
Tüccarların kıymetli malları dışında çarşı esnafının, tüccarların kasaları, evrakları, defterleri, yakın tarihlere gelinceye kadar önemli bir sosyal müessese olan esnaf ve zenaatkâr loncalarının belgeleri muhafaza ediliyordu. Şu halde bedesten, çarşı ve endüstri mahallelerinin bir nevi çekirdeği durumunda idi. Çarşılar bunun etrafında biçimlenmekte, yakınına tüccar hanları yapılmakta veya evvelce yapılanlar gittikçe yayılan sınırların içinde kalmaktaydılar. Dolayısıyla, ekonomik ve siyasî olduğu kadar kültürel yönden de etkili olan bu kuruluşlara devlet azami bir şekilde ihtimam göstermekteydi. Zira bu gibi kuruluş ve müesseseler ülkenin can damarlarını meydana getirmekteydi.

Vakıf: Osmanlı Devleti, Anadolu ve Rumeli’de boşalan ve tahribata uğrayan yerlerin iskânını kolaylaştırıp, güvenliği temin etmek ve ticareti canlandırmak için vakıfların kurulmasını sağlamıştır. Vakfı, kişinin şahsî mallarından bir kısmını kamu hizmeti görecek kuruluşlar haline getirmesi olarak tanımlamak mümkündür. Yeni alınmış toprakların imar ve iskânı için öteden beri bu sistemden yararlanılmıştır. Zira vakıflar yoluyla büyük külliyeler meydana geliyor, bu yolla sosyal imkânları sağlanmış merkezin etrafı dışarıdan gelen halk ile kolaylıkla dolmakta idi. Yerleşimcileri buraya çekmek için kullanılan diğer bir yöntem ise, vakıfların kurulduğu yerlerin avârız-ı dîvâniye ve tekâlif-i örfiyeden muaf tutulmasıdır.
Vakıflar, genellikle sultanlar, yüksek rütbeli devlet adamları ve zenginler eliyle kurulmaktaydı. Bu tesislerin giderlerinin karşılanma mevzuunda ise vakfın idaresi özerklik arz etmekle birlikte, kurucularının kendi gelirlerinden temin edildiğini görmekteyiz.

Konar-göçerlerin yerleşik hayata geçirilmek istenmesinin ana sebepleri arasında hayat tarzları dolayısıyla yerleşik ahaliye verdikleri zararı önlemek gelmekteydi. Nüfus ve hayvan sayılarının artması yüzünden yaylak ve kışlakların kendilerine yetmemesi, otlak ve su kaynaklarının yetersiz
olması da kendi aralarında çatışmaların çıkmasına sebep teşkil etmekteydi. Suriye, Şam ve Halep taraflarında Aneza ve Şammar adlı Arap aşiretlerinin baskısı sonucu harap
ve terk edilmiş yerlere konar-göçerlerin iskân edilmesiyle birlikte Halep-Şam ticaret yolunun emniyetinin sağlanması en önemli amaçlar arasında idi.

İskân ile ilgili kararlar ve nizamları kısaca şu şekilde belirtebiliriz:
a- Yerleşme arzusu içerisinde olan oymak, cemaat ve aşiret mensuplarına evlerini inşa etmek ve ziraat yapabilmek için yeterli toprağın verilmesi. Konar-göçer hayatı terkedip, silahlarını bırakıp, kendilerine gösterilen yerlerde evler yapmak, çiftçilik ile uğraşmak, yerleşme nizamlarının ana
hükümlerindendi. Zira devlet için reayanın mümkün olduğu kadar fazla toprak işlemesi ve dolayısıyla tarım ekonomisine dayanan bir yapıya sahip olan devlete fazlaca bir gelirin temin edilmesi öngörülmekteydi.
b- Verilen arazilerde ziraî faaliyette bulunup bulunmadıkları sıkı bir şekilde takip edilecek ve elde edilen ürünlerinden topraklarının verimlilik durumuna göre vergi vermeleri zorunlu hale getirilecekti.
c- Konar-göçerlerin iskân edildikleri yerlere kendilerini kontrol edecek bir başbuğ tayin edilerek aralarında çıkabilecek anlaşmazlıkları bertaraf etmek ve kanuna aykırı hareket edenleri tesbit ederek cezalandırmak, ayrıca bu
mekanizma sayesinde iskân sahasında huzurun oluşturulması en temel gaye idi.
d- Sürülerini yaylağa çobanları ile gönderip kendileri ise aileleriyle birlikte yaz ve kış iskân mahallerinde kalacaklar; gerektiğinde yerel idarecilerin verdiği görevleri hemen yapacaklardı. Güvenilir ve itimat edilir kimseler oymaklara
“başbuğ” tayin edilerek, aralarında çıkabilecek anlaşmazlıklarda kanunlara aykırı hareket edenler bertaraf edilecekti.
e- Oymakları konar-göçer hayattan çıkarıp yerleşik hayata intibak ettirmek suretiyle hem şekavet olaylarının önüne geçmek ve hem de ekonominin canlanmasını temin etmek planlanmıştı.

Taşrada iskan işlerinde görevli kişiler rütbe sırasına göre C seçeneğinde doğru olarak verilmiştir.

İskân işinin teferruatını inceleyen ve “iskân beyleri, kethüdaları, iskânbaşı, alaybeyleri, kadı, defterdar, iskân mübaşiri”’nden teşekkül eden bu büro valinin başkanlığı altında toplanırdı.

Menzil: Sözlükte bir günlük yol, yol üzerindeki konak yerleri veya ev manâlarına gelmektedir. Osmanlı Devleti’nde, hareket hâlindeki bir ordunun konakladığı, bir kervânın durup geceyi geçirdiği, resmî evrâk taşımakla görevli olan bir memurun belirli mesâfelerde at değiştirmek, dinlenmek veya geceyi geçirmek için mola verdiği yer için kullanılan bir tabirdir. Merkezî idâre tarafından organize edilen menziller, haberleşme menzilleri, askerî menziller veya hac menzilleri
olarak üç değişik amaç için kullanılmışlardır.

Kale: Stratejik bir yeri, bir geçidi korumak amacıyla inşa edilen askerî yapı hüviyetine haiz olan bir kurumdur. Genellikle kaleler, yol kavşağı, ana yol, geçit yeri, dağlar arasında boğaz, denize uzanan burun, kıyıdan az uzaktaki adacıklar, köprübaşları gibi stratejik yerlerde inşa edilmişlerdir. Yetkililer söz konusu mevkilerde
kalenin inşa edileceği alanı belirlerken az sayıdaki kişi ile savunulabileceği, muhafızların gerektiğinde kaleyi kolayca tahliye edebileceği, uzun süreli kuşatmalarda ihtiyacı karşılayacak su kaynağına sahip olan noktaları tercih etmişlerdir. Önemli geçit ve yollarda inşa edilmiş olan kaleleri aslında derbent kategorisinde zikretmek gerekir. Bu kaleler yolların ve geçitlerin en tehlikeli olanları üzerinde bulunmaktaydı. Örneğin, Fırat Nehri üzerinde bulunan Caber Kalesi ile Ceyhan Nehri üzerindeki Misis, bu şekilde birer derbent idiler.

Şehirlerarasındaki yollar üzerinde yaptırılan ve kuruluşları bakımından çeşitli ihtiyaçları karşılayacak şekilde olanlara ise kervansaray denilmekteyken, Han, şehir içinde
konaklama ve ticaret amacıyla inşa edilen yapılar için kullanılan bir tabirdir.

Arastalar, sonraları aralarına değişik esnafın da karışmasına rağmen, genellikle aynı malın ticaretini yapan dükkânlardan oluştukları için “Terlikçiler arastası”, “Kürkçüler arastası”, “Baharatçılar arastası” gibi isimlerle de anılmışlardır. Bu çarşılar, başta camiler olmak üzere vakıf eserlere gelir sağlamak amacıyla onların yakınında veya bazı hallerde ayrı olarak uzağında yapılmıştır

Tekke ve zaviyelerle ilgili olarak A, C, D ve E seçeneklerinde verilen bilgiler doğru iken, E seçeneğinde verilen bilgi yanlıştır. Sadece müslüman halkın değil herkesi kapsayan bir anlayışla yaygın eğitim kurumu olarak görev yapmışlardır.

Vakıf: Osmanlı Devleti, Anadolu ve Rumeli’de boşalan ve tahribata uğrayan yerlerin iskânını kolaylaştırıp, güvenliği temin etmek ve ticareti canlandırmak için vakıfların kurulmasını sağlamıştır. Vakfı, kişinin şahsî mallarından bir kısmını kamu hizmeti görecek kuruluşlar haline getirmesi olarak tanımlamak mümkündür. Yeni alınmış toprakların
imar ve iskânı için öteden beri bu sistemden yararlanılmıştır.