OSMANLIDA İSKAN VE GÖÇ

Kanuni Sultan Süleyman devrinden itibaren Yörüklerin devlet tarafından aşağıdaki işlerle görevlendirildikleri anlaşılmaktadır.

II. Viyana Seferinin ardından başlayan savaşlar sırasında Yörük teşkilatındaki bozulma daha belirgin bir hale gelmiştir. Kötüye giden savaş ortamını düzeltmek ve bu manada savaşlardaki insan gücünü temin etmek amacıyla 1691 yılında Rumeli’deki Yörük grupları Evlâd-ı Fâtihân adı altında yeniden teşkilatlandırılmıştır. Yapılan düzenlemeler ile Rumeli Yörükleri, Evlâd-ı Fâtihân adı altında eskiden olduğu gibi bulundukları bölgelerde çeribaşılarının idaresi altında birleştirilmiştir. Çeribaşılar bölgedeki asayişi sağlamak, savaş sırasında eşkinci defterlerini çıkarmak ve vergileri toplamakla görevliydiler. Doğru yanıt A’dır.

Yörük ve Türkmenler tıpkı yerleşik halkta olduğu gibi hane esasına göre vergilendirilmekteydi. Tarımla uğraşan çiftçilerin vergi mükellefiyetleri ellerindeki toprak miktarına göre, konar-göçerlerin ki ise sahip oldukları koyun sayısına göre belirlenirdi. Doğru yanıt C’dir.

Başka bir sipahinin toprağında kışlayan Yörük ve Türkmenler yaylak vergisinde olduğu gibi kışlak vergisi de öderlerdi. Konar-göçerler yaylak ve kışlaklarda sınırlı ölçüde olmasına rağmen ziraatla da meşgul olmaktaydılar. Bu alanları genellikle sipahiden kiralarlardı. Bu durumda ürettikleri mahsulün öşrünün yanı sıra boyunduruk akçesi adı altında bir vergi daha öderlerdi. Konar-göçerler bu vergilerden başka evlendirdikleri kız veya dul kadınlarından arus vergisi, kaybolan hayvanın bulunması ve kaçan kölenin yakalanması sonucu sahibinden alınan yave akçesi ve bir kimsenin mal, mülk ve davarına zarar verenlerden alınan bad-i heva vergilerini de ödemek durumundaydılar. Doğru yanıt C’dir.

Kanuni Sultan Süleyman döneminde her Yörük grubuna ait tahrir defterleri düzenlenmiştir. Bu defterlerin başında yer alan kanunnamelerde yine Yörüklerin hukukî, idarî ve ekonomik durumları ile vergi mükellefiyetleri ifade edilmektedir. İskânları ile ilgili bilgiler bulunmamaktadır. Ancak Osmanlıların Rumeli’ye geçmelerinden itibaren buralara yapılan iskânın genellikle sürgün metoduyla yapıldığı bilinmektedir. Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemlerinde sürgün metoduyla Rumeli’ye yapılan iskânlarla ilgili bilgiler Âşık Paşazade, Oruç Bey, Neşri gibi Osmanlı tarihçilerinin eserlerinde yer almaktadır. Osmanlı arşivlerinde sürgün metoduyla yapılan iskâna ait en doyurucu bilgiler Kıbrıs Adası’na yapılan sürgünlerle ilgilidir. Doğru yanıt D’dir.

Devlet Anadolu’da yaşayan konar-göçerleri Hama, Humus Sancaklarına ve Halep, Rakka Eyaletlerinde belirlenen bölgelere iskân ederek, harap ve boş arazileri şenlendirmenin yanı sıra güneyden bu bölgelere baskınlar yapan Arap aşiretlerinin eşkıyalıklarını da önlemeye çalışmıştır. Aşiretlerin iskân işinde yerleştirilecekleri yerler beylerbeyi ve sancakbeylerinin nezaretinde iskân kâtibi, iskân mübaşiri, iskânbaşı, iskân beyleri ve kethüdaları, yerine göre mimar ve Suriye’deki Arap aşiretleri için çöl beyinden müteşekkil bir komisyon kurularak çalışmalara başlanmıştır. Bunlardan iskân beyi, iskânbaşı ve kethüdaları yerleştirilecek konargöçer teşekkülün içinden seçilmekteydi. Çalışmaların tamamlanmasından sonra 18 Mart 1692 tarihli bir ferman ile Halep, Yeni-il ve Bozulus Türkmenleri bakiyesinden yetmiş kadar oymağın belirlenen bölgelere iskân edilmesi emredilmiştir. Doğru yanıt E’dir.

Konar-göçerlerin iskân yerlerine gitmemek için direnmeleri ve iskân mahalline gidenlerin büyük bir kısmının kaçarak, tekrar Anadolu’ya gelmelerinin değişik sebepleri bulunmaktaydı. Bunun ilkini psikolojik sebepler olarak niteleyebiliriz. Konar-göçerler yerleştirildikleri yerlerde yine hayvancılıkla meşgul olmakla beraber buğday, arpa gibi kuru ziraat ürünlerinin ekimini gerçekleştirmekteydi. Bunların bir kısmı yeni hayatlarına intibak etmekte zorluk çekmeye başladılar. Yıllardır konar-göçer hayatı benimseyen insanların birden bire yerleşik hayata geçmeleri ve buna intibak etmeleri çok zordu. Çünkü devamlı sürülerinin peşinde dolaşan at binen, silah kullanan bu insanların dar bir çevrede çiftçilik yaparak hayatlarını sürdürmeleri bir müddetten sonra onlara zor geliyor ve eski hayatlarını özlüyorlardı. Doğru yanıt D’dir.

Anadolu içlerinde yapılan iskân ise başarılı olmuştu. Çünkü burada yapılan iskânda konar-göçerlerin toprak ve su ihtiyaçları dikkate alınmıştı. Daha sonra yapılan teftişlerde konar-göçerlerin arzu edildiği gibi yerleşik hayata geçtikleri ve iskân nizamına göre çiftçilik yaptıkları görülmüştür. Doğru yanıt B’dir.

Osmanlı Devleti’nde konar-göçerler Yörük veya Türkmen olarak adlandırılırlardı.
Kesin bir ayrım olmamakla beraber Kızılırmak yayının batısında yaşayan konargöçerlere
Yörük, doğusunda kalanlara ise Türkmen denilirdi. Yörükler daha çok
belli bir sancağın sınırları içerisindeki yaylak ve kışlaklarda yaşarlardı. Yaylak ve
kışlakları arasındaki mesafenin kısa oluşu sebebiyle dar alanlarda konar-göçerlik
yaptıklarından yerleşik hayata geçmeleri daha kolay olmaktaydı. Çünkü tarım
alanlarına yakın bölgelerde yayladıklarından kışın hayvanlarının ot ve saman ihtiyaçlarını temin için çoğu zaman kiracı veya ortakçı olarak tarım faaliyetlerinde
bulunuyorlardı. Bu faaliyetleri, onların yerleşik hayata geçmelerini hızlandırmaktaydı.
Türkmen olarak isimlendirilenler ise bünyesinde çoğunlukla pek çok aşiret
barındırmakta ve yaylak, kışlak alanları hayli uzak mesafelerde bulunmaktaydı.
Bozulus, Yeni-il, Dulkadir Türkmenleri bu gruptan olan konar-göçerlerdendir

Osmanlı Devleti’nde reayadan sayılan ancak hayat tarzları dolayısı ile yerleşik
halktan ayrılan konar-göçerler, il veya ulus adıyla büyük gruplar hâlinde yaşıyorlardı.
Bir ulus küçükten büyüğe doğru sırasıyla oba, mahalle, oymak, cemaat,
aşiret ve boylardan meydana gelmekteydi. Uluslar tek bir boydan meydana gelebildikleri gibi değişik boylardan bir araya gelenleri de bulunmaktaydı. Her boyun
başında idarî işlerden sorumlu bir bey (boybeyi) bulunurdu.

Kanuni Sultan Süleyman devrinden itibaren Yörüklerin
devlet tarafından aşağıdaki işlerle görevlendirildikleri anlaşılmaktadır.
a. Sahil bölgelerinde yaşayanlar gemi yapım malzemesi temini ve gemi yapı
mında,
b. Yolların emniyeti ve tamiri, köprü yapımı ve tamiri, derbendçilik, suyolu
yapımı ve tamirinde,
c. Madenlerde,
d. Seferler sırasında menzillere zahire indirmekte,
e. Seferler sırasında topların naklinde,
f. Kale yapım ve onarımı faaliyetlerinde görevlendirilmişlerdir.

Kötüye giden savaş ortamını düzeltmek ve bu manada
savaşlardaki insan gücünü temin etmek amacıyla 1691 yılında Rumeli’deki Yörük
grupları Evlâd-ı Fâtihân adı altında yeniden teşkilatlandırılmıştır.

Evlâd-ı Fâtihân grupları bazı yerlerde sefere gitmek üzere doğrudan eşkinci
bazı yerlerde de tamamen piyade (yamak) olarak yazılmışlardır. Piyadelerden her
altı neferden birisinin sefer zamanlarında eşkinci olarak nöbetle savaşa katılmaları
gerekmekteydi. Eşkinciler sefer görevini yerine getirdiklerinden avarız-ı divaniye
türü vergilerden muaf tutulmuşlardır. Savaşlara katılan eşkincilerin masrafları için
yamaklar ellişer kuruş ödeyeceklerdi.

Çeribaşılar bölgedeki asayişi sağlamak, savaş sırasında eşkinci defterlerini çıkarmak ve vergileri toplamakla görevliydiler.

Bu adaya yerleştirilecek ailelerle ilgili olan sürgün hükümleri Mühimme
Defterleri’nde kayıtlı olduğu gibi sürgüne gönderilecek aileler için kadılar tara
fından hazırlanan defterler de bugün arşivlerimizde yer almaktadır. Bu örnekten
hareket ederek, sürgün hükümlerinde genellikle;
a. Yeni fethedilen memleketlere insanların kendi istekleriyle gitmelerini teş
vik için bölgenin ikliminin güzelliği ve toprağın oldukça verimli olduğu
belirtilirdi.
b. Bölgedeki kalelerin tamir edilerek, içerisine asker yerleştirildiği yani dı
şarıdan gelecek saldırılara karşı güvenliğin sağlandığı açıkça yazılarak, bu
hususta insanların endişesi önlenmeye çalışılırdı.
c. Bölgeye gidecek olan göçmenlerin belirli bir süre vergilerden muaf tutula
cakları beyan edilirdi.
d. Sürgün için belirlenen yerleşim yerlerinde ailelerin hangi oranda sürgüne
tâbi tutulacakları ifade edilirdi.
e. Sürgüne gönderilecek kişilerin kırsal kesimde özellikle dağlık alanlarda
yaşayan toprağı olmayan, toprağını terk ederek başka yerlere giden, arala
rında uzun senelerden beri yaylak, tarla, bağ, bahçe anlaşmazlığı bulunan
ve halkın huzurunu bozan kişi ve topluluklardan; şehir ve kasabalarda ise
meslek sahipleri ve esnaf zümresinden seçilmesi istenilirdi.

Devletin kötü gidişini durdurmak ve Osmanlı teşkilatların
daki bozulmanın önüne geçmek isteyen Köprülü Fazıl Mustafa Paşa’nın sadareti
zamanında 1691 senesinde Anadolu ve Suriye topraklarında yaşayan konar-göçer
teşekküllerin iskân edilmeleri kararlaştırılmıştır

Kıbrıs’tan kaçanların rüşvet vererek, veya yeniçeri ya da gönüllü yazılıp daha sonra timâra çıkarak, kaçtıkları tespit olunmuştur.Kıbrıs’tan insan kaçıranların bu işi yaptıkları belirlenirse idam edilecekleri, adada iskeleler haricine yanaşan gemiler olursa bunlara el konulması yolunda Kıbrıs beylerbeyine emirler gönderilmiştir.

Bunun ilkini psikolojik sebepler olarak niteleyebiliriz. Konar-göçerler
yerleştirildikleri yerlerde yine hayvancılıkla meşgul olmakla beraber buğday, arpa
gibi kuru ziraat ürünlerinin ekimini gerçekleştirmekteydiler.

Yıllardır konar-göçer hayatı benimseyen insanların birden bire yerleşik hayata geçmeleri ve buna intibak etmeleri çok zordu. Çünkü devamlı sürülerinin peşinde dolaşan at binen, silah kullanan bu insanların dar bir çevrede çiftçilik yaparak hayatlarını sürdürmeleri bir müddetten sonra onlara zor geliyor ve eski hayatlarını özlüyorlardı.

Konar-göçerlerin iskân mahallini terk etmelerinin ikinci sebebi yerleştikleri
bölgenin iklimi, doğası ve toprakların verimsiz çöl arazilerinden oluşmasından
kaynaklanmaktaydı.

Ayrıca güneyden devamlı Arap aşiretlerinin baskınlarına maruz kalıyorlardı.

Devlet iskân sahasından firar edenlere karşı bir takım önlemler almaya çalış
mıştır. İlk olarak Rakka valisine bir ferman gönderilerek kaçanların yakalanıp,
iskân mahallerine iadesi istenmiştir. Bundan arzulanan netice alınamayınca bir
takım askerî tedbirlere başvurulmuştur. Nitekim 1697 yılında Rakka’dan kaçarak,
Çukurova taraflarına giden bir grubun üzerine asker sevk edilmiş ve yakalananlar
şiddetle cezalandırılmışlardır. Ancak buna rağmen ertesi yıl diğer oymakların da
Rakka’dan kaçtıkları görülmektedir. Devlet bölgeden kaçanlarla ilgili takibat ted
birlerini alırken, yeni kaçışları engellemek için bir dizi tedbir daha aldı. Konar-gö
çerlerin Rakka’dan Anadolu’ya geçecekleri geçit yolları üzerindeki derbendler tamir
edilerek, içerisine asker yerleştirildi. Böylece geçit yollarının tutulması ile aşiretlerin
Anadolu’ya geçişleri önlenmeye çalışılmıştır. Ayrıca Anadolu’daki bütün kadı, hâs,
evkaf zabitlerine, vilâyet âyânı ve iş erlerine hükümler gönderilerek, bulundukları
bölgelere gelen iskâna tâbi tutulan konar-göçerlerin yakalanıp yerlerine gönderil
meleri konusunda yardımcı olmaları istenilmiştir. Tespit edilen bu konar-göçerler
sancak hududuna kadar getirilip, diğer sancağın idarecilerine teslim ediliyor ve bu
suretle iskân mahalline ulaştırılıyorlardı.

Osmanlı Devleti’nde reayadan ( toprağı eken çiftçi ) sayılan ancak hayat tarzları dolayısıyla yerleşik halktan ayrılan konar-göçerler, il veya ulus adıyla büyük gruplar halinde yaşıyorlardı. Bir ulus küçükten büyüğe doğru sırasıyla oba, mahalle, oymak, cemaat, aşiret ve boylardan meydan gelmekteydi. Uluslar tek bir boydan meydana gelebildikleri gibi değişik boylardan bir araya gelenleri de bulunmaktaydı.

Konar-göçer teşekküllerin vergi gelirleri mukataa verilerek tahsil edildiğinde başlarına devlet tarafından voyvoda adı verilen bir idareci tayin olunurdu. Mukataa, arazinin belli bir ücret karşılığında kiraya verilmesidir. Buradan elde edilen vergi, doğrudan hazineye aktarılmaktadır.