OSMANLIDA İSKAN VE GÖÇ

Haçlı seferleri ve akabinde beliren Moğol istilası bir taraftan Anadolu’yu derinden sarsarken diğer taraftan Türkiye Selçuklu Devleti’nin tarih sahnesinden çekilmesine yol açmıştır.

Yıldırım Bayezid, Plevne ve Niğbolu havalisini Mihaloğullarına tevdi ederek buraların imar ve iskân açısından gelişmesini sağlamasının yanı sıra ta uçlarda tampon bölge oluşturdukları bilinmektedir.

Potansiyel ayaklanma nedenlerini ortadan kaldırmak için yapılan iskânlar: Osmanlı Devleti’nin güvenliğini tehdit edebilecek kesimleri tâbi tuttuğu iskân hareketidir. Burada sadece konar-göçer zümreler değil, ister Müslüman olsun ister Hıristiyan, isyan potansiyeli olan bütün zümreleri kapsamaktaydı. Bu zümreler tehlikenin niteliği ve geliş yönüne göre Anadolu’dan Rumeli’ye veya Rumeli’den Anadolu’ya çift taraflı iskân edilmişlerdir. Bu çeşit iskânlar genelde aşiretlerin cezalandırılması maksadıyla sürgün yoluyla yapılırdı. Gösterilen yere gitmekte direnenler için ise genellikle sürgün yeri Rakka ve Kıbrıs’tı.

Kıbrıs’ta geniş alanların boş kalması devletin bu bölgenin iskânı için özel önlem almasını gerektirmiştir. Anadolu, Karaman, Rum ve Dulkadirli kadılarına gönderilen 1572 tarihli hükümde Kıbrıs’a yapılacak sürgünün büyüklüğü ve yöntemi belirlenmekteydi. Buna göre her şeyden önce adaya göç edenlerden üç yıl süreyle vergi alınmayacaktı.

Akkeçili Yörüklerinden bazı kimselerin kadınlara rahatsızlık vermeleri üzerine Kıbrıs’a sürgün edilmelerine karar verilmişti.

1461 yılında fethedilen Trabzon’un eski Hıristiyan sipahilerinden birçoğu ve onlara tâbi olanlar Rumeli’nin muhtelif yerlerine sevk edilirken, yerlerine Tokat, Samsun, Bafra, Çorum ve Amasya gibi bölgelerden getirilen ahali yerleştirildi.

Fethedilen yerlerde kalıcılığın temin edilmesi, nüfus dengesinin sağlanması dışa dönük isyan faaliyetidir.

Osmanlı Devleti’nin XVI. asrın sonlarında uzun savaşlara girmesi ve umumiyetle başarısız olması üzerine halktan almak zorunda kaldığı “imdat-ı seferiye” vergisi halkın da durumunun kötü olmasıyla iç hareketlenmeye neden olmuştur.

Şah İsmail liderliğinde İran-Safevi Devleti kurulduğunda, devletin en büyük dayanağı Anadolu’daki Türkmenler olmuştu. Anadolu’dan çok sayıda Türkmen grubu, Şah İsmail tarafına geçmek üzere büyük bir göç hareketi başlatmıştı. Bu hareketin önüne geçmek isteyen Osmanlı Devleti bir taraftan İran’a gitmeyi önlemeye çalışırken diğer taraftan o tarafa meyleden grupları Rumeli’de çeşitli mıntıkalara zorunlu iskâna tabi tutacaktır.

Genel olarak sıralama boy (kabile, taife), aşiret, cemaat, oymak, mahalle, oba ve aile idi.

I. Murad zamanında Saruhan Yörükleri Serez’e yerleştirilmiştir.

Özellikle kuruluş döneminde yapılan iskânlar dışa dönüktür. Fethedilen yerlerde kalıcılığın temin edilmesi, nüfus dengesinin sağlanması ve alınan yerlerin imar edilip şenlendirilmesi
amacıyla genellikle ülke içinde konar-göçer hayat yaşayan zümrelerin tercih edilip iskân edilmesidir

Karluk ve Halaçların bu birlikten ayrılmasıyla Türkmen ismi sadece Oğuzlarla
özdeşleşmişti. Bu ismin kendileri tarafından 13. yüzyıla kadar kullanılmamasının
sebebi konar-göçer ve yerleşik farkı dolayısıyladır. Bu yüzyıldan sonra ise Oğuz
ismi artık terk edilmiştir.

Osmanlı kaynaklarında “Türkmen” kelimesi ise Akkoyunlu, Karakoyunlu, Safevi
ve Anadolu beyliklerinin halkları için kullanılmıştır.

Osmanlı cemiyet yapısını oluşturan önemli
unsurlardan birini konar-göçer tabir edilen ve
yarı göçebe hayatı yaşayan aşiretler oluşturur.
“Aşiret” tabiri göçebe unsurlar için kullanılıp,
Osmanlılar devrinde boyun altında, cemaatin
ise üstünde bir topluluk, akrabalık ilişkilerine
dayanan, ortak çıkar ve yarar sağlamak için bir
araya gelen insanların oluşturduğu birlikteliktir.

İskân kelime manası dışında Osmanlı
Devleti’nde yoğun bir şekilde uygulanmış ve çeşitli maksatları ihtiva eden geniş bir kavramdır.
1071 Malazgirt zaferi ile birlikte Türklerin fetih
sahası içine giren Anadolu, bu siyaset sayesinde
Türkleşmiş ve İslamlaşmıştır. Osmanlıların fetihlerinin kalıcı bir hale gelmesi, devletin uzun
süre devamı ve bugün Balkanlarda Türk varlığı
yine bu siyasetin sistemli bir tarzda uygulanması
neticesinde olduğu görülecektir.

Fethedilen yerlere ilk olarak camiler kurulur, muhacirler bu alana iskân edilirlerdi. Böylece cami iskânın çekirdeğini oluştururdu. Halk cami etrafından (merkezden) çevreye doğru bir gelişme içindeydi.

1071 Malazgirt Savaşı’nın kazanılmasıyla birlikte Türkler, Anadolu’ya akınlar
yaparak ilerlemeye başlamışlardı. Bu ilk dönemlerde Anadolu şehirlerini bir bir
fetheden Türkler, fethettikleri alanlara beylerinin yönlendirmeleriyle kalıcı olarak
yerleşmeye de başladılar. Bunun neticesinde kısa bir süre içerisinde Anadolu’da
birçok beylik ortaya çıktı. Bunların en güçlüsü konumundaki Türkiye Selçukluları
öncülüğünde gaza ve cihat hareketlerini devam ettirdiler.

Osmanlı için Türkmenlerin kontrolünde en büyük problem Şah İsmail döneminde yaşanmıştır. Şah İsmail’in ecdadı (Safiyyüddin Erdebili) aslen Sünni bir tarikata mensup iken dedesi Şeyh Cüneyd ve babası Haydar döneminde Şiiliğe dönmüşlerdir.

Genel olarak büyükten küçüğe sıralama boy (kabile, taife), aşiret, cemaat, oymak, mahalle, oba ve aile idi.