OSMANLIDA İSKAN VE GÖÇ

Osmanlıların Rumeli’ye ilk olarak 1322 tarihinde geçtiği bilinmektedir.

İskân Meselesini Doğuran Sebepler;

Kıbrıs’ta geniş alanların boş kalması devletin bu bölgenin iskânı için özel önlem almasını gerektirmiştir. Anadolu, Karaman, Rum ve Dulkadirli kadılarına gönderilen 1572 tarihli hükümde Kıbrıs’a yapılacak sürgünün büyüklüğü ve yöntemi belirlenmekteydi. Buna göre her şeyden önce adaya göç edenlerden üç yıl süreyle vergi alınmayacaktı. Göç edecek olanlar taşınır mallarını yanına alabilecek, taşınmazlarını ise satabileceklerdi. Sürgüne tabi tutulacak olanlar zanaatkâr ve esnaf zümresinden iş yapabilecek kapasitede olanlar arasından seçilecekti. Yetkililer seçim esnasında suiistimale ve adam kayırmaya yeltenmeyeceklerdi. Bu şekilde belirlenecek olanların isimleri ve malları kayıt altına alınarak tanzim edilecek defterlerin birer sureti İstanbul’a, Kıbrıs Beylerbeyi’ne ve kadısına gönderilecekti. Bu defterlerde ismi yazıldığı halde sürgün mahalline gitmeyip firar edenler yakalanıp idam edileceklerdi. Bu yöntemle sadece Teke bölgesinden toplam 5720 hanenin adada iskân edilmesi hükme bağlanmıştı.

Suç işleyenleri cezalandırmak maksadıyla yapılan iskânlar
Ülke içinde ortaya çıkan bazı münferit olaylar sonucunda devlet, olayla ilgili kişi veya kişileri sürgün yoluyla iskân edebiliyordu. İmparatorluk içinde sıkça karşılaşılan bir durum olmakla beraber genelde sürgün yeri olarak Kıbrıs kullanılırdı. Mesela, Akkeçili Yörüklerinden bazı kimselerin kadınlara rahatsızlık vermeleri üzerine Kıbrıs’a sürgün edilmelerine karar verilmişti.

İç iskânı gerektiren sebepler dört başlık altında toplanabilir:
• Uzun savaşlar sebebiyle meydana gelen iktisadi buhranlar (vergilerin arttırılması, yeni verginin ihdası).
• Çeşitli iç karışıkların (isyanlar, eşkıyalık) ortaya çıkardığı durum.
• Devlete yeni gelir kaynakları elde etmek gayesi ile harap ve boş alanların
ziraata açılması meselesi.
• Yapılan savaşlar sebebiyle özellikle hudut bölgelerinden içe doğru olan insan
akını (muhaceret)

İskâna Tabi Tutulan Zümreler; Türkmenler, Yörükler, Aşiret ve Cemaatler.

Türkmenlerin genel olarak Rakka, Hama ve Humus bölgelerine yerleştirildikleri,
ancak bu grupların bir müddet sonra yerlerini terk ettikleri görülmüştür. Bu
durumun ortaya çıkmasında iskân edildikleri coğrafyanın ikliminin uygun olmaması yanında Arap aşiretlerinin baskısı da etkili olmuştur. Bunun dışında yıllarca konar-göçer hayatı yaşamış olup daha önce tecrübe etmedikleri bir hayat tarzına alışmaya çalışmaları ve iskân mahallindeki idarecilerin gerekli ilgiyi göstermemeleri de geri dönüş nedenleri arasında yer almaktadır. Geri dönen gruplar ise Anadolu’da şekavete başlayarak iç düzenin bozulmasına ve üretim faaliyetlerinin zarar görmesine sebep olmuşlardır. Devlet ise gerektiğinde zor kullanarak sorun çıkartan aşiretleri tekrar iskân yerlerine sevk etmeye çalışmıştır.

Köprülüzâde Fazıl Mustafa Paşa’nın sadrazamlık döneminde iskân edilecek kişiler ve yerler tespit edilip 1691-1696 yılları arasında aşiretler ve cemaatler iskân edilmeye çalışılmıştır. Anadolu ve Suriye’de aşiret ve cemaatlerin iskân edileceği yerlerde beylerbeyi veya sancakbeyinin nezaretinde iskân kâtibi, iskânbaşı, iskân beyleri, kethüdaları ve yerine göre diğer memurlardan oluşan komisyonlar çalışarak iskânın sistemli bir biçimde gerçekleşmesini sağlamışlardır.

İskân kavramını tanımlayabilmek
İskân kelime manası dışında Osmanlı Devleti’nde yoğun bir şekilde uygulanmış ve çeşitli maksatları ihtiva eden geniş bir kavramdır. 1071 Malazgirt zaferi ile birlikte Türklerin fetih sahası içine giren Anadolu, bu siyaset sayesinde Türkleşmiş ve İslamlaşmıştır. Osmanlıların fetihlerinin kalıcı bir hale gelmesi, devletin uzun süre devamı ve bugün Balkanlarda Türk varlığı yine bu siyasetin sistemli bir tarzda uygulanması neticesinde olduğu görülecektir.

Osmanlı Devleti’nde iskân içe ve dışa dönük
olarak iki yönde gerçekleşmektedir. Dışa dönük
iskân devletin kuruluş ve gelişme yıllarında yoğun
bir biçimde uygulanmıştır. Aynı yıllarda fethedilen
bölgelerden özellikle esnaf ve ticaret ehli
kimseler de başta İstanbul olmak üzere önemli
şehirlere iskân olunarak bir iç iskân gerçekleştirilmiştir.
Diğer taraftan devletin toprak kayıpları
yaşadığı yıllarda yoğun göç hareketleri ikinci bir
iç iskân dalgasını beraberinde getirecektir.

Fethedilen yerlere ilk olarak camiler kurulur, muhacirler bu alana iskân edilirlerdi. Böylece cami iskânın çekirdeğini oluştururdu. Halk cami etrafından (merkezden) çevreye doğru bir gelişme içindeydi. Doğru cevap C şıkkıdır.

I. Murad’ın Rumeli’de fetihlere başlamadan önce Saruhan Yörüklerini Serez taraflarına iskâna tabi tutması potansiyel isyan riskini en aza indirmek içindi. Doğru cevap B şıkkıdır.

Ülkenin ücra noktalarında kalmış alanlara yapılan yerleştirme faaliyetleri genel olarak derbent teşkilatı olarak bilinmektedir. Bir kolluk kuvveti gibi bulundukları yerde, asayiş ve emniyeti sağlayıp yolları tamir ve muhafaza etmek, ıssız yerleri şenlendirmek derbent teşkilatının göreviydi. Bulundukları yerde ihtiyaç
duyulduğunda yolculara rehberlik de yaparlardı. Doğru cevap D şıkkıdır.

Osmanlı Devleti’nin XVI. asrın sonlarında uzun savaşlara girmesi ve umumiyetle başarısız olması üzerine halktan almak zorunda kaldığı vergi “imdat-ı seferiye” vergisidir. Doğru cevap E şıkkıdır.

Osmanlı için Türkmenlerin kontrolünde en büyük problem Şah İsmail döneminde yaşanmıştır. Şah İsmail’in ecdadı (Safiyyüddin Erdebili) aslen Sünni bir tarikata mensup iken dedesi Şeyh Cüneyd ve babası Haydar döneminde Şiiliğe dönmüşlerdir. Şah İsmail liderliğinde İran-Safevi Devleti kurulduğunda, devletin enbüyük dayanağı Anadolu’daki Türkmenler olmuştu. Anadolu’dan çok sayıda Türkmen grubu, Şah İsmail tarafına geçmek üzere büyük bir göç hareketi başlatmıştı. Bu hareketin önüne geçmek isteyen Osmanlı Devleti bir taraftan İran’a gitmeyi önlemeye çalışırken diğer taraftan o tarafa meyleden grupları Rumeli’de çeşitli mıntıkalara zorunlu iskâna tabi tutacaktır. Doğru cevap A şıkkıdır.

Dünya Savaşı’na kadar Kırım, Kafkaslar ve Balkanlardan henüz Türk askerinin hâkimiyeti altındaki topraklara yaklaşık beş milyon kişi göç etmiştir. Söz konusu göçmenler Osmanlı topraklarında ciddi iskân sorununu ortaya çıkarmıştır. Bu sorunları aşmak maksadıyla Muhacirin Komisyonu isimli örgütler kurulmuştur. Doğru cevap B şıkkıdır.

Ebu’l-gazi “ Türk-manend” yani “Türk’e benzeyen” kelimesinin Farslar tarafından verildiğini, fakat halkın telaffuzunda Türkmene dönüştüğünü söyler. Doğru cevap A şıkkıdır.

“Yörük”, kelimesi “yürümek” fiilinden gelip o dönemde hala yerleşmeyip konargöçer hayatlarını devam ettiren Türkmenler için kullanılan bir kelimedir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Yörükler başlangıçta ya başlarındaki reislerinin adları, ya bir özellikleri, en çok da yoğun bulundukları bölgenin adı ile adlandırılmıştır. Yörükler “ocak” ismi verilerek organize edilmiştir. Doğru cevap E şıkkıdır.

Köprülüzâde Fazıl Mustafa Paşa’nın sadrazamlık döneminde iskân edilecek kişiler ve yerler tespit edilip 1691-1696 yılları arasında aşiretler ve cemaatler iskân edilmeye çalışılmıştır. Doğru cevap C şıkkıdır.