Osmanlı Coğrafyasında Göç ve Sebepleri

Türk tarihinde üsera-yı muhacirin olarak tanımlanan bir grup vardır. Bunlar Rus ordusu saflarında savaşırken Almanlara esir düşen Müslümanlardır.

Birinci Dünya Savaşı esnasında ocağını terk edip iç kesimlere çekilmek zorunda kalanlar Şark mültecisi şeklinde isimlendirilecektir. 

Göçün sebebini belirleyen iki unsur vardır: Birincisi terk edilen mekân, ikincisi ise yerleşilen mekândır. Kişiyi yurdundan koparan ve göç etmeye zorlayan sebeplere itici sebepler denir. Yerleştiği yerin şartları ise çekici sebepleri oluşturmaktadır. Burada dikkate alınması gereken husus göç hadisesini tetikleyen unsurun itici sebeplerden mi yoksa çekici sebeplerden mi kaynaklandığını tespit etmektir. Bazen de her ikisi de etkili olabilmiştir. Göçmeni bunlardan hangisinin etkilediğinin tespit edilmesi incelenen ve araştırılan g..ün sebeplerini anlamak ve algılamak adına önemlidir.

Ötekileştirme Tuna coğrafyasında daha farklı yöntemlerle tatbik edildi. Ötekileştirmede Bulgar din adamları etkin bir görev üstlenebilmişlerdir. 1767’de Bulgar Ohrida Başpiskoposluğu Patrikhane tarafından lağvedildi. Böylece Bulgarca dinî tören ve dua etmek yasaklandı. Bulgar din adamları toplumsal yetkilerinin ellerinden gitmesine tepki göstererek milliyetçilik silâhına sarıldılar. Belki de bir tesadüf, Bulgar Başpiskoposluğunun lağvedildiği tarihlerde Bulgar keşişi Paisiy, Bulgar tarihi ile ilgili kitabını telif etti. Bulgar papazı Sofroniy, Bulgarlara milli benlik kıvılcımını ateşleyecek olan kitaptaki fikirlerin geniş bir çevreye yayılmasını temin etti.

Asimilasyona isim değiştirme ile başlandı. Rusya işgal sahasında ilk etapta yetişkinlerin isimlerini Slavlaştırmaya çalıştı. Yeni doğanlar ise ebeveynin rızasına bakılmaksızın doğrudan Rus ismi ile nüfus kütüğüne kaydediliyordu. Eğitim çağındaki Müslüman çocuklarının bir kısmı, anne babalarından alınıp Ortodoksluk felsefesine uygun olarak yetiştirilmek üzere yatılı Rus okullarına yerleştirilmekteydi. Müslümanlara ait mahalle okullarının müfredatına ise zorunlu Rusça dersleri konmaktaydı. Müslüman halk Rus asıllı öğretmenlerin maaşlarını karşılamak zorunda kalmaktan, eğitim kuruluşlarının sorumluluğunun misyonerlere verilmesinden, okullardaki dini törenlerin ve çocukların anadillerini konuşmasının yasaklanmasından ve İslamiyeti küçülten ifadelerin yer aldığı kitapların tedris edilmesinden şikâyetçiydiler. 

Batı’da ortaya çıkan ve gelişen ulus devletler dış politika adına mevcut askerî imparatorlukları parçalayıp yerine ulus devletlerin kurulmasını plânlamışlardı. Bu plânların gerçekleşmesi adına geliştirdikleri projelerden belki de en önemlisi şark politikasıdır. Şark meselesi olarak tanımlanan bu politikanın temel ilgi alanı Osmanlı coğrafyasıdır.

Rusya söz konusu sahaya hâkim olabilmek için hususî iskân politikaları geliştirdi. Rus iskân siyaseti iki aşamalıdır: Birinci aşamada Rus bürokratları çeşitli yöntemleri kullanarak yerli ahaliyi Hıristiyanlaştırmaya ve Ruslaştırmaya çalışıyorlardı. İkinci aşamada ticaret ve ulaştırma merkezlerine yerleştirilecek Rus göçmenleri vasıtasıyla bölge kontrol altına alınmaya çalışılmaktaydı. Bu siyasetin uzun vadedeki hedefi Kırım ve Kafkasya’nın Ruslaştırılmasıydı.

Kafkas Müslümanlarını Hıristiyanlaştırmak amacıyla Rus çarının himayesinde Kafkas Müslümanlarını Hıristiyanlaştırma Cemiyeti adında bir teşkilat kurulmuştu. Bu teşkilâta üye olan misyonerler ve bu teşkilâtın hamisi olan kişiler, Müslümanların meskûn bulunduğu kazalara idareci olarak tayin edildiler.

Rus idaresi Slav ve Hıristiyan göçmenlere ücretsiz konut ve geniş araziler veriyor, ziraî araç gereç yardımı yapıyor ve iskân mahallini terk etmelerini yasaklıyordu. Göç eden Rus köylüleri Kafkasya’daki mevcut köylere veya mücavir sahaya yerleştirildiler. Kafkas göçünün ikinci safhasını ise, İslâv İttihadı Cemiyeti’nin Kafkas şehirlerini Ruslaştırmak için teşebbüste bulunması oluşturmaktadır. Bu amaca ulaşmanın ilk şartı da göçün kitlesel boyutta gerçekleşmesiydi. Aslında Kafkasya sınır üzerinde bulunduğundan ve daima ihtilâfa müsait olduğundan şehirlerde çok miktarda Rus askeri ve memuru bulunuyordu. Ayrıca, şehirlerdeki fabrikaları işletmek için göçmen işçi getirtiyorlardı.

Osmanlı coğrafyasında meydana gelen dışa göçün sebeplerinden birisini ikinci bir devletin göçü teşvik ve tahrik etmesinden kaynaklanmaktadır. Bu da iki farklı boyutta olmuştur.

Bazı Rus askerî birlikleri, Müslüman köylüleri Hıristiyan olmaya zorlamakla yükümlüydü. Bu baskılardan kaçıp kurtulmak isteyenlerin cezası Sibirya’ya sürgün, tehcir kararına direnmenin cezası ise idamdı. Hıristiyanlaştırma politikasına karşı direnenler Ortodoks nüfus arasına serpiştirilmekteydi. Buna karşı çıkılması hâlinde erkek, kadın, çocuk, ihtiyar demeden itiraz edenlerin tamamı katledilmekteydi. Devlet terörü karşısında başka bir kurtuluş yolu bulamayanlar görünüşte İslâmiyet’i terk ettiler. Hıristiyanlığın kabul edildiği ilân edilir edilmez askerler, yerlerini Rus papazlarına terk ediyorlardı. Papazlar ise çeşitli vasıta ve metotlarla Hıristiyanlığı yaymaya çalışıyorlardı.

Babıâli bu coğrafyada Vilayat-ı Selase Umumî Müfettişliği ismiyle hususî bir idare kurmuştur. 

1828 - 1829 ve 1877 - 1878 Osmanlı - Rus Savaşlarının sonunda imza edilen Edirne ve Berlin antlaşmaları ile Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Sırbistan ve Karadağ devletleri kuruldu.

Balkanlardan Anadolu’ya yönelik göçlerin sebeplerini bu bölgede ulus devlet kurma projelerinin geliştirilmesi ve tatbik edilmesi oluşturmaktadır.

Asimilasyona isim değiştirme ile başlandı. Rusya işgal sahasında ilk etapta yetişkinlerin isimlerini Slavlaştırmaya çalıştı. Yeni doğanlar ise ebeveynin rızasına bakılmaksızın doğrudan Rus ismi ile nüfus kütüğüne kaydediliyordu. Eğitim çağındaki Müslüman çocuklarının bir kısmı, anne babalarından alınıp Ortodoksluk felsefesine uygun olarak yetiştirilmek üzere yatılı Rus okullarına yerleştirilmekteydi. Müslümanlara ait mahalle okullarının müfredatına ise zorunlu Rusça dersleri konmaktaydı. 

Balkanlar'da Osmanlı vatandaşı gayrimüslimlerden oluşan çetelerin temel amacı, kamu güvenliğini ve halkın psikolojisini bozmak suretiyle Batılı devletlerin müdahalesine ortam hazırlamaktı. 

1800-1914 yılları arasında hedef Osmanlı vatandaşı gayrimüslim toplulukları Türk idaresinden ayırmak ve müstakil devletler şekline dönüştürmekti.

1800-1914 yılları arasında hedef Osmanlı vatandaşı gayrimüslim toplulukları Türk idaresinden ayırmak ve müstakil devletler şekline dönüştürmekti. Buna karşılık Müslüman Arap, Boşnak, Arnavut gibi topluluklara dayalı ulus devletler oluşturma yoluna gidilmedi. Bu nüfusun yaşadığı coğrafyalar Avrupa devletleri arasında paylaştırıldı. Bunun neticesinde Kırım Rusya’nın, Bosna- Hersek Avusturya- Macaristan’ın, Cezayir ve Tunus Fransa’nın, Mısır İngiltere’nin işgaline uğradı. Benzer işgal hareketleri 20. yüzyılın başında da sürdü. İtalya Trablusgarp’ı işgal ederken Birinci Dünya Savaşı ve sonrasında Ortadoğu toprakları Fransa ve İngiltere tarafından işgal edildi.

Sevr Antlaşması ile belirlenmişti. 

Tuna coğrafyasında yaşayan sivil halkın milliyet bazında birbirine düşman olmasını, özellikle Türklerle Bulgarların çatışmasını zorunluluk olarak görmekteydiler. Sivil halkın çatışması bu noktadan itibaren üç aşamada gerçekleştirilir. Birinci aşamada (1862-1868) Sırbistan ve Eflak- Buğdan’da oluşturulan çeteler Tuna vilâyeti topraklarına saldırır. 1870’li yılların başında ikinci aşamaya geçilir ve Tuna vilâyeti topraklarında illegal .rgütlenmeye gidilir. Üçüncü aşama isyan dönemidir. Başarısız 1875 isyanı sonrası sahnelenen 1876 isyanında Osmanlı merkezî idaresinin yanlış tutumu sonucu sivil Türklerle Bulgarlar birbirine saldırır. Panslavistler artık amacına ulaşmıştır.