XIV-XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nin İskân Siyaseti

Kuruluşu tarihî menkıbelere dayanan Osmanlı Beyliği’nin ortaya çıkışı, işte
böyle bir göç dalgası ve Anadolu Selçuklu merkezî otoritesinin Ertuğrul Gazi
idaresindeki Türkmenleri Söğüt-Domaniç havalisine iskânının sonucudur.

Göçmen meselesi ve bunların yerleştirilmesi XIX. yüzyıl boyunca Osmanlı Devleti için önemli meselelerden birisi olmuştur.

Osmanlı tarihlerinde Gaziyân-ı Rum, Abdalân-ı Rum, Ahiyân-ı Rum, Alperen olarak isimlendirilen bu dervişlere araştırmacılar Kolonizatör Türk Dervişleri
adını vermişlerdir.

Rumeli’nin fetih ve Türkleşmesinde uygulanan iskân yöntemlerinden birisi, orduyla birlikte hareket eden çoğunluğu Yesevi tarikatına mensup Türkmen dervişlerinin stratejik yerlerde zâviyeler ve tekkeler inşa etmeleri yoluyla olmuştur. Bu zâviye ve tekkeler genellikle nüfusu hayli azalmış ve terk edilmiş bölgelerde kurulmuştur. Dervişler zâviye veya tekkelerini kurdukları bölgelerde gelip-geçen yolculara hizmet etmekteydiler. Ayrıca bölgenin asayişini sağlamaktaydılar. Zamanla bu zâviye ve tekkelerin etrafında Türkmenler tarafından köy ve kasabalar kurulmaya başlanmıştır. 

Rumeli’nin iskânında takip edilen diğer bir metot fethedilen bölgelere aileleri ve
akrabalarıyla Anadolu’dan gidip, yerleşecek olan Türkmenlere devletin timârlar
tahsis ederek, bölgenin iskânını teşvik etmesidir. Bu göç ve iskân Osmanlılara birkaç yönden fayda sağlamaktaydı. İlk olarak bölge mamur hâle getiriliyor ve toprağın işlenmesi gerçekleştirilmiş oluyordu. Böylece yollar boyunca köyler ve kasabalar kurularak, batıya doğru yapılacak yeni seferlerde askerî sevkiyat ve erzak tedariki kolaylaştırılmış oluyordu.

Osmanlı Devleti’nde diğer bir iskân metodu vakıflar ve temlikler yoluyla yapılmıştır. Fethedilen yeni bölgelerin imar ve iskânını gerçekleştirmek için bizzat kendisinden faydalanılan vakıflar olarak külliye, câmi, mescid, imaret, medrese, köprü vs. hayır eserleri meydana getirmek, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan beri uyguladığı fetih metotlarından birisiydi. Bu şekilde vakıflar yoluyla sosyal imkânları oluşturulmuş bir bölge çevreden gelen halk tarafından iskân olunmaya başlanıyordu. Böylece kısa zamanda o vakıf eserinin etrafında mahalleler oluşuyor ve bir kasaba hâline gelmesi sağlanmış oluyordu.

Yolların, seyahat ve ticaret emniyetinin sağlanması derbendler sayesinde olurdu.

Sürgün bir kişi veya topluluğun vatanından, ailesinden uzaklaştırılması, göçürülmesi, başka bir yere iskân ettirilmesi anlamlarına gelir.

Osmanlı Devleti’nde sürgün iki şekilde uygulanmaktaydı: Birincisi herhangi bir suç işleyen kişi veya topluluğun bulunduğu yerden başka bir yere iskân edilerek, cezalandırılması amacıyla yapılan sürgündür. İkincisi ise yeni fethedilen bir bölgenin iskân edilmesi amacıyla yapılan sürgünlerdir

Köylü ancak devlet için stratejik önemi olan veya iskânı için gerekli görülen mahallere ve fetihle elde edilen boş, verimli arazilere iskân edilebilirdi.

Yeni fethedilen bir bölgenin Türkleştirilmesi için veya herhangi bir yörenin
emniyeti için iskânına gerek görüldüğü zaman devlet icap eden yerler kadılarına
sürgün hükümleri gönderirdi. Sürgün işinden birinci derecede belirlenen yerlerin
kadıları sorumluydu. Kadılar sürgün için ayrılan ailelerin hangi köy veya mahalleden olduklarını kefilleriyle beraber hazırladıkları defterlere kaydederlerdi. Bu defterler iki nüsha hâlinde hazırlanırdı. Defterlerden birisi İstanbul’a, diğeri ise sürgün yapılacak bölgenin beylerbeyine gönderilirdi. Ayrıca kadılar hazırladıkları bu sürgün defterinin bir kopyasını kendi sicil defterlerine kaydederlerdi.

Osmanlıların Rumeli’ye iskân ettikleri Yörük teşekkülleri Naldöken, Tanrı Dağı,
Selanik, Vize, Kocacık ve Ofçabolu Yörükleri olarak isimlendirilmiştir.

XIV-XVI. yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nin gerçekleştirdiği iskân faaliyetleri içerisinde sonuçlarını en iyi şekilde takip edebildiğimiz örnek İstanbul
olmuştur.

Fatih Sultan Mehmed İstanbul’u fethettikten sonra ömrü boyunca şehrin imar
ve iskânı için çalışmıştır. Padişahın amacı ülkedeki bütün din ve millet mensuplarını bünyesinde barındıran bir dünya başkenti oluşturmaktı.

XVII. yüzyılda Köprülüler Devri hariç fetihler durduğundan artık dışa dönük
bir iskân söz konusu olamamaktaydı.

a. Uzun savaşlar yüzünden meydana gelen ekonomik buhranlar.
b. İç karışıklıklar ve isyanlar.
c. Devlete yeni gelir kaynakları meydana getirebilmek için harap ve boş alanların ziraata açılması.

Yeni yerleşim yerleri açarak yapılan iskâna en güzel örnek, Damat İbrahim Paşa’nın câmi, medrese, imaret, han, mektep ve 30-40 kadar dükkân inşa ettirdiği doğum yeri Muşkara Köyü’nün zamanla Nevşehir adıyla bir kasaba hüviyetine dönüşmesidir.

XVII-XVIII. yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nde büyük konar-göçer grupları ve yaşadıkları alanlar şu şekildeydi: Sivas’ın güneyinde bugünkü Ulaş, Kangal, Divriği, Gürün ile çevrelenen coğrafî saha Dulkadir ve Halep Türkmenlerinin yaylağı idi ve Yeni-il olarak bilinmekteydi.

Çukurova bölgesinde yaşayan Türkmenler, arazinin verimli olması sebebiyle kendiliklerinden bölgede yerleşmeler oluşturmuşlardır.

a. Konar-göçer aşiretlerin eşkıyalık yapmalarının önüne geçmek.
b. Konar-göçer aşiretleri iskân ederek, onlardan daha fazla vergi almak.
c. Harap olan alanlar ile boş arazileri ziraata açmak.
d. Askerî alanda konar-göçerlerden daha fazla yararlanabilmek.
e. Konar-göçerleri özellikle güney ve doğu bölgelerine yerleştirerek, tampon
bölgeler oluşturmak.